عقل و ذون!
شیخ الرئیس حسین بن عبدالله بن سینا، از بزرگان فلاسفه و از چیره‌دست‌ترین شارحان فلسفۀ مشاء بود و در «منطق صوری» چنانکه آثارش (مانند: منطق شفا، منطق تلویحات، منطق نجات، منطق دانشنامۀ علائی، قصیدۀ مزدوجه، منطق اشارات، منطق المشرقیین و جز این‌ها) گواهی می‌دهند سخت تبحر و تسلط داشت. ابن سینا برای عقل و تلاش‌های عقلی، اهمیت و ارزشی گران قائل بود و در رسائل خویش، خداوند را به «اعطای نعمت خرد» بسیار می‌ستود، چنانکه رسالۀ «أقسام العلوم العقلیه» را با عبارت:
«الحمد لله ملهم الصواب ومنور الألباب و واهب العقل» [۱۵۳]آغاز کرده و رسالۀ «إثبات النبوات» را با جملۀ: «والحمد لواهب العقل» [۱۵۴]به پایان برده است و نامۀ خود را به ابوسعید ابی الخیر با: «فبدأت بشكر الله واهب العقل»می‌گشاید و به «تمت ولواهب العقل الحمد بلا نهاية»به آخر می‌رساند [۱۵۵]. و در «اشارات» عقل را «ممیز إمکان أشیاء»به شمار می‌آورد چنانکه دربارۀ شگفتی‌های جهان طبیعت می‌گوید:
«همینکه براهین عقلی تو را از آن غرائب باز نداشت، صواب آنست که امثال امور مزبور را در سرزمین إمَان رها سازی»!
«... فالصواب لك أن تسرح أمثال ذلك إلى بقعة الإمكان، مالم يذدك عنها قائم البرهان» [۱۵۶].
تا به آنجا که چون در «اشارات» از عرفان گفتاری به میان می‌آورد و از ذوق و حال و جذبه و وجد و زهد و ریاضت و خلسۀ صوفیانه سخن می‌گوید، باز اصول عقلی و راه فلسفی خویش را از یاد نمی‌برد و کوشش می‌کند تا حالات و کرامات صوفیان را با «راه‌های طبیعت» سازگار نشان دهد و به یاری عقل فلسفی، همه را توجیه کند چنانکه گوید:
«چون به تو رسد که عارفی می‌تواند به نیرویِ (روحیِ) خویش کاری انجام دهد یا جنبشی در اشیاء پدید آوَرَد یا حرکتی کند که از توانائی دیگران بیرونست، این همه را با انکار تلقی مکن! که چون راه‌های طبیعت را در نظر گیری، به سوی علل این غرائب طریقی پیدا می‌کنی»!
«اذا بلغك أن عارفاً أطاق بقوته فعلاً أو تحريكاً أو حركة تخرج عن وسع مثله فلا تتلقه بكل ذلك الاستنكار فلقد تجد إلى سببه سبيلاً في اعتبارك مذاهب الطبيعة» [۱۵۷].
اما ابوسعید فضل الله ابن ابی الخیر محمد بن احمد میهنی از مشاهیر اهل عرفان و معاریف صوفیان بوده و نزد این قوم بسی گرامی و معتبر است. چنانکه هجویری در «کشف المحجوب»از او به: «سلطان طریقت وشیخ المشایخ» [۱۵۸]تعبیر کرده است و دیگر تذکره‌نویسان قوم، در حق او سخنانی از همین قبیل آورده‌اند.
ابوسعید همانگونه که عموم صوفیان پذیرفته‌اند راه وصول به حقایق و حصول معرفت را تنها در پرتو کشف و شهود میسر می‌دانسته و به راه‌های عقلی و براهین منطقی به ویژه در «معرفۀ الربوبیه»با دیدۀ بی‌اعتنائی و انکار می‌نگریسته است، چنانکه نوادۀ او محمد بن منور در کتاب «أسرار التوحید»نقل می‌کند که ابوسعید در این باره گفته است:
«به عقل، أسرار ربوبیت نتوان یافت» [۱۵۹].
أبوسعید با این مذاق در برابر ابن سینا قرار داشت و میان ایشان مکاتبه می‌رفت و شاید طرفداریِ گرمی که ابن سینا از عقل و مقام والای آن به عهده گرفته بود ابوسعید را برانگیخت تا بر استوارترین شکل قیاس منطقی ایراد آورد، زیرا ابن سینا بود که بنا به قول نوادۀ دیگر ابوسعید در کتاب «حالات و سخنان شیخ ابوسعید» به عارف میهنه نوشت:
«باید که خدای تعالی در آغاز اندیشۀ خردمند و انجام آن باشد و خردمند در باطن و ظاهر هر اعتباری به خدای بنگرد... و با عقل خویش در ملکوت اعلی و در نشانه‌های بزرگترِ خداوندش سفر کند...»
«... فليكن الله تعالى اول فكر له وآخره وباطن كل اعتباره وظاهره... مسافراً بعقله في الملكوت الأعلى وما فيه من آيات ربه الكبرى» [۱۶۰].
سفر با شاهباز عقل در ملکوت اعلی و سیر و شهود عقلی در آیات کبری، ادعائی است که «حکیم» را از «صوفی» جدا می‌کند و راه هرکدام را از دیگری ممتاز می‌سازد.
[۱۵۳] رجوع شود به رسالۀ «في أقسام العلوم العقلیة» از مجموعۀ (تسع رسائل في الحکمة والطبیعیات) چاپ مصر، صفحۀ ۱۰۴. [۱۵۴] رجوع شود به: «رسالة في إثبات النبوات وتأویل رموزهم وأمثالهم» اثر یکی از نوادگان شیخ، به کوشش ایرج افشار، چاپ تهران، صفحۀ ۱۱۳ و ۱۱۶. [۱۵۵] رجوع شود به کتاب: «حالات و سخنان شیخ أبوسعید أبی الخیر» اثر یکی از نوادگان شیخ، به کوشش ایرج افشار، چاپ تهران، صفحۀ ۱۱۳ و ۱۱۶. [۱۵۶] اشارات، چاپ دانشگاه تهران، صفحۀ ۱۶۹. [۱۵۷] اشارات، چاپ دانشگاه تهران، صفحۀ ۱۵۹. [۱۵۸] کشف المحجوب، چاپ تهران، (از روی متن مصحح ژوکوفسکی) صفحۀ ۲۰۶ و ۲۱۲. [۱۵۹] اسرار التوحید في مقامات الشیخ ابی سعید ابی الخیر چاپ تهران، صفحۀ ۳۱۵. [۱۶۰] حالات و سخنان شیخ ابوسعید ابوالخیر، چاپ تهران، صفحۀ ۱۱۵.