فارابی و نوآوری‌های منطقی
ابونصر فارابی (متوفی در سال ۳۴۰ هجری قمری) یکی از معروفترین کسانی است که در بین مسلمین به منطق و فلسفۀ یونانی پرداخته، قفطی ضمن کتاب «أخبار الحکماء» دربارۀ او می‌نویسد:
«... فارابی کتب منطقی را توضیح داد و مشکلات آن‌ها را روشن نمود و رازشان را آشکار کرد و از رسائل منطق هرچه را که قابل استفاده بود به فهم نزدیک ساخت و آنچه را که مورد نیاز بود در کتاب‌های خود با عبارات صحیح و اشارات لطیف گرد آورد».
«... شرح الكتب المنطقية وأظهر غامضها وكشف سرها وقرب متناولها وجمع ما يحتاج منها في كتب صحيحة العبارة، لطيفة الإشارة» [۵۴].
همانطور که قفطی گفته سهم فارابی در تشریح و تسهیل و ایضاح منطق ارسطوئی بسیار است ولی می‌توان گفت که کوشش فارابی متوجه توسعه و تکامل فن منطق نیز بوده است، چنانکه ابن رشد (متوفی در ۵۹۵ هجری قمری) در تلخیص السفسطه می‌نویسد:
«... جایگاهی را که به نظر می‌رسد (ارسطو به آن توجه نداشته و) ابونصر آن را دنبال کرده و دریافته بحث إبدال است... و نیز بسیاری از آنچه در باب مطلقات و مقیدات افزوده و در باب آنچه را که سبب نیست، سبب شمردن! زیاد کرده است».
«وان الموضع الذي يظن ان ابانصر استدركه وهو موضع الابدال... وكذلك كثير، مما زاد في باب المطلقات والمقيدات، وفي باب اخذ ما ليس بسبب على أنه سبب» [۵۵].
آنگاه ابن رشد از این که ارسطو موارد مزبور را در بحث از سفسطه متعرض نشده، عذر می‌آورد و می‌نویسد:
«البته برخی از این موارد که فارابی بر منطق افزوده به گسترش و شرح سخنان ارسطو می‌ماند و برخی دیگر (از این نوع نیست ولی) بالعرض از اجزاء صنعت منطق می‌باشد».
«انه يشبه أن يكون بعضه بسطاً وشرحاً لما قاله ارسطو وبعضه من أجزاء هذه الصناعة بالعرض» [۵۶].
می‌دانیم که ابن رشد از بزرگترین شارحان آثار ارسطو به شمار می‌آید و با احاطه و تسلطی که بر آثار مزبور داشته گواهی فوق را ابراز داشته است و گواهی ابن رشد در این باره از اعتبار لازم برخوردار می‌باشد ﴿وَلَا يُنَبِّئُكَ مِثۡلُ خَبِيرٖ ١٤﴾[فاطر: ۱۴].
[۵۴] أخبار الحکماء چاپ مصر، صفحۀ ۱۸۲. [۵۵] تلخیص السفسطه، اثر ابن رشد، چاپ مصر، صفحۀ ۱۷۹ و ۱۸۰. [۵۶] تلخیص السفسطه، صفحۀ ۱۸۰.