رازی، نقاد منطق و فلسفۀ یونانی
در پایان این فصل دریغ است که از دانشمند و متکلم معروف اسلامی، فخر الدین رازی (متوفی در ۶۰۶ هجری قمری) نام نبریم، ابن خلدون در «مقدمه» می‌نویسد:
«متأخران اصطلاحات منطق را دگرگون ساختند... و در آن به عنوان یک فنِ مستقل نگریستند- نه این که آن را به منزلۀ آلت و مقدمۀ علوم دیگر به شمار آورند- و سخن را دربارۀ منطق به تفصیل کشیدند و وسعت بخشیدند و نخستین کسی که به این کار دست زد امام فخر الدین خطیب (امام فخر رازی) بود».
«ثم جاء المتأخرون فغيروا إصطلاح المنطق... ونظروا فيه من حيث أنه فن برأسه لا من حيث أنه آلة للعلوم فطال الكلام فيه واتسع و اول من فعل ذلك الإمام فخر الدين بن الخطيب» [۶۹].
چنانکه ابن خلدون گفته، رازی در توضیح و تفسیر مباحث منطق کوشش بسیار مبذول داشته ولی در اصلاح و نقد منطق نیز کوشیده است و در شرح معروف خود بر اشاراتِ ابن سینا، چنان با منطق و فلسفۀ ارسطوئی روبرو می‌شود که به قول خواجۀ طوسی: «برخی از نکته سنجان، شرح او را جَرح (زخم) نامیده‌اند!!»
«... لذلك سمى بعض الظرفاء شرحه، جرحاً!» [۷۰].
رازی در شرح و توضیح اثر دیگر ابن سینا یعنی «عیون الحکمة»که شامل منطق و طبیعیات و الهیات می‌باشد نیز بر همین روش سلوک کرده است و در مقدمۀ آن می‌نویسد:
«من با همۀ آنچه این کتاب بر آن دلالت دارد موافق نیستم و در زیر و درشت و اجمال و تفصیل آن مخالفت‌ها دارم و اگر بخواهم دامن سازشکاری را بر سراسر مطالب این کتاب بگسترانم به کسی مانند شده‌ام که راضی گشته بندگان خدا به گمراهی و تباهی روی کنند»!
«إني مخالف لمقتضى هذا الكتاب في دقيقة وجليله وجمله وتفاصيله فان جررت عليها ذيل المهادنة والمداهنة صرت كالراضي بتوجيه العباد الى مسالك الغي والفساد!» [۷۱].
رازی، کتابی به نام «المخلص في الحکمة والمنطق» نیز دارد که در آنجا منطق ارسطوئی را در برخی از مباحث، نقد و تخطئه می‌کند [۷۲].
این نمونه‌ها و مانندهایشان- که از آوردن همۀ آن‌ها خودداری کردیم- به خوبی نشان می‌دهند که حتی شارحان و طرفداران منطق ارسطو در جهان اسلامی به تقلید و تبعیت محض گرفتار نبودند و بر لغزش‌هائی که در منطق می‌دیدند خاموشی را روا نمی‌شمردند تا چه رسد به آن دسته از علمای اسلامی که منطق ارسطو را بی‌فایده شمرده و بر ضد آن به پا خاسته‌اند که به یاری خدای متعال ضمن فصول آینده به شرح کار ایشان خواهیم پرداخت.
[۶۹] مقدمۀ ابن خلدون، صفحۀ ۴۹۲. [۷۰] شرح اشارات طوسی، چاپ تهران، جزء اول، صفحۀ ۲. [۷۱] عیون الحکمة، چاپ قاهره، مقدمۀ کتاب. [۷۲] روش فقیه مشهور اهل سنت، ابن حزم اندلسی (علی بن احمد بن سعید بن حزم، متوفی در ۴۵۰ هجری قمری) در منطق نیز بی‌شباهت به کار فخرالدین رازی نبوده یعنی شرح و نقد را با یکدیگر همراه و قرین کرده است، قفطی دربارۀ او می‌نویسد: «به علم منطق توجه نمود و کتابی در این باره تألیف کرد و آن را: التقریب لحدود المنطق نام نهاد و سخن را بگستراند و معارف منطقی را توضیح داد و در هر باب، أمثلۀ فقیهه آورد و در برخی از اصول منطق با ارسطو واضح آن مخالفت نمود». کتاب منطق ابن حزم با نام «التقریب لحد المنطق» در بیروت سال ۱۹۵۹ م (۱۳۳۷ هجری قمری) به چاپ رسیده است.