محاسبه نفس قبل از عمل و اقدام:
حق آن است که انسان قبل از تصمیم و اراده به انجام کاری تمام جوانب آن را مورد بررسی قرار بدهد و هرگاه عملی‌نمودن آن را بر عملی‌نکردنش ترجیح داد، به آن اقدام نماید.
حسن بصری/می‌فرماید:
«خداوند کسی را که به هنگام تصمیم‌گیری به انجام کاری تمام جوانب آن را مورد بررسی قرار می‌دهد، و بعد از آن اگر برای خدا و مورد رضایت او بود، آن را انجام دهد، و در غیر این صورت آن را ترک کند، مورد رحمت خویش قرار دهد».
برخی این کلام او را شرح و توضیح داده و گفته‌اند:
هرگاه نفس برای انجام‌دادن کاری پا پیش گذاشت و انسان نیز قصد آن را کرد. لازم است قبل از عمل و اقدام در مورد آن بیندیشد که آیا آن کار در حد توان او هست یا نیست؟
اگر در محدوده‌ی توانایی او نبود، به آن اقدام ننماید.
اگر در حد توان او بود، بازهم صبر کند و در مورد آن بیندیشد و بررسی کند که آیا عملی‌نمودن آن برایش بهتر است یا عملی‌نکردن آن؟
اگر انجام‌ندادن آن برایش بهتر بود، از آن خودداری کند.
اگر هم فکر می‌کرد که اقدام به آن برایش بهتر است، برای بار سوم لازم است. در مورد آن فکر کند که آیا انگیزه و عامل آن کسب رضایت خداوند و اجر اخروی است، یا هدف او کسب مقام، مال و دست‌یابی به شهرت و نام در میان مردم است؟
اگر هدف او مورد دوم بود از اقدام به آن خودداری کند، هرچند او را به مطلوبش برساند – تا نفس او به شرک آلوده نشود و به آن عادت نکند، و کار برای غیر خدا بر او آسان نگردد، زیرا به هراندازه که این کار بر او آسان شود، کار برای خداوند بر او سخت می‌شود، و آن را سنگین‌ترین بار بر دوش خود خواهد دانست.
اگر به این نتیجه رسید که کار او برای کسب رضایت خداوند و اجر اخروی است، بار دیگر صبر کند و ببیند. آیا اگر به همکاری نیازمند است یا نه، اگر نیازمند همکاری است آیا همکارانی برای او وجود دارند یا خیر؟
اگر همکاری یا همکارانی را نمی‌یافت از اقدام به آن کار خودداری کند، و همانگونه که رسول خدا جدر مکه از جهاد (به معنای رویارویی نظامی) با مشرکان تا زمان دست‌یابی به قدرت و یافتن اعوان و انصار خودداری کرد.
اما اگر همکاران و یاورانی را یافت به آن اقدام کند.
تنها کسانی به موفقیت دست نخواهند یافت که یکی از آن موارد را مراعات ننمایند، اما اگر همه آن مراحل مورد ملاحظه قرار بگیرند، قطعاً در آن کار موفقیت وجود خواهد داشت. آنچه بیان گردید، چهار مرحله بودند که قبل از هر اقدامی نفس را باید در موردشان مورد محاسبه قرار داد.
زیرا قضیه به آن صورت نیست که انسان هر کاری را که بخواهد بتواند انجام بدهد.
هر کار مقدوری هم به گونه‌ای نیست که انجام‌دادن آن از ترکش برای او بهتر باشد.
همه کارهای خیر و نیک هم که می‌خواهد انجام بدهد، بدین صورت نیست که حتماً در راستای رضایت خداوند باشد.
هر کاری هم که انسان در مورد نیت پاک خود مطمئن است، به صورتی نیست که بدون همکاری و یاری دیگران بتواند آن را عملی کند.
چنانچه انسانی در مورد این امور نفس خود را مورد محاسبه و بازخواست قرار بدهد، بر او معلوم می‌شود که چه کاری را انجام بدهد و از اقدام به چه کارهایی خودداری نماید.