خطر شیطان و خطر نفس:
این بخش از مهم‌ترین و مفیدترین بحث‌های این کتاب است. اما متأخرین اهل سلوک آن اندازه که به بیان حقیقت نفس و عیوب و آفات آن توجه نشان داده و مفصل سخن گفته‌اند، به این موضوع اهمیت نداده‌اند.
کسی که در قرآن و سنت رسول خدا جتأمل و تدبر بنماید، متوجه می‌شود که پس از اعتنا و اهتمام به ذکر نفس، به قضیه شیطان و مبارزه با او توجه نشان داده است.
نفس اماره را در آیه: ﴿إِنَّ ٱلنَّفۡسَ لَأَمَّارَةُۢ بِٱلسُّوٓءِ﴾[یوسف: ۵۳].
«به راستی نفس به بدی بسیار دستوردهنده است».
«نفس لوامه» در آیه: ﴿وَلَآ أُقۡسِمُ بِٱلنَّفۡسِ ٱللَّوَّامَةِ ٢﴾[القیامة: ۲].
«به نفس ملامت‌گر سوگند نمی‌خورم».
همچنین نفس مذمومه را در آیه: ﴿وَنَهَى ٱلنَّفۡسَ عَنِ ٱلۡهَوَىٰ ٤٠﴾[النازعات: ۴۰].
«و نفس خود را از هوی و هوس بازداشته است».
ذکر و یادآوری فرموده‌اند:
اما در بسیاری از آیات قرآن از شیطان سخن به میان آمده و یک سوره [۱۸]به آن اختصاص داده شده است. و خداوند متعال بیش از آنچه اهل ایمان را در مورد خطرات نفس هشدار داده باشد، آنان را در مورد دام‌ها و خطرهای شیطان هشدار داده است. حق هم همین است، زیرا شر و فساد برانگیزی نفس هم ناشی از وسوسه شیطان است، و نفس همچون مرکب او یا همانند زمینی است که بذر فساد را در آن می‌پاشد.
خداوند متعال اهل ایمان را به پناه‌بردن به خود از شیطان به هنگام قرائت قرآن و در دیگر امور فرا خوانده است. این به خاطر نیاز شدید به پناه‌بردن به خداوند از شرارت شیطان است.
اما خداوند متعال به اهل ایمان حتی در یک مورد هم امر نفرموده که از شر نفس خود به خداوند پناه ببرند، و تنها در خطبه یا دعایی است که از شر نفس به خداوند پناه برده شده است، همانگونه که نقل شده:
«وَنَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ شُرُورِ أَنْفُسِنَا وَسَيِّئَاتِ أَعْمَالِنَا».
«از شرارت‌های نفس خود و کردارهای بدمان به خداوند پناه می‌بریم».
رسول خدا جپناه‌بردن به خداوند از هر دو را در حدیثی که از ابوهریرهسروایت نموده، در کنار هم قارر داده است:
«ابوبکر صدیقسگفت: یا رسول الله! چیزی را به من بیاموز که در آغاز روز و ابتدای شب آن را بگویم.
رسول خدا جفرمود: «قُلِ اللَّهُمَّ عَالِمَ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَاطِرَ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضِ رَبَّ كُلِّ شَىْءٍ وَمَلِيكَهُ أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّ نَفْسِى وَمِنْ شَرِّ الشَّيْطَانِ وَشِرْكِهِ، وَأَنْ أَقْتَرِفَ عَلَى نَفْسِى سُوءًا أَوْ أَجُرَّهُ عَلَى مُسْلِمٍ. قُلْهُ إِذَا أَصْبَحْتَ وَإِذَا أَمْسَيْتَ وَإِذَا أَخَذْتَ مَضْجَعَكَ» [۱۹].
«خداوندا! ای آگاه به جهان پیدا و پنهان! ای پدیدآورنده‌ی زمین و آسمان! ای پروردگار و مالک همه چیز! شهادت می‌دهم که هیچ معبود و مستعانی به غیر از تو مشروعیت ندارد! از شر نفس و از شر شریک‌نمودن شیطان به تو پناه می‌برم! از این که بدی و گناهی را مرتکب شوم. یا علیه مسلمانی ستمی را روا دارم!»
هرگاه صبح شد و یا شب آغاز گردید و هرگاه به بستر خواب رفتی آن را بگو!»
در این حدیث شریف از شر و اسباب و پیامدهای آن به خداوند پناه برده شده، زیرا همه شر و زیان‌ها یا از نفس ناشی می‌شود یا از شیطان، و پیامدهایش یا به زیان انجام‌دهنده است یا به زیان دیگر مسلمانان که این حدیث از هردو سرچشمه شر و پیامدهای آن بر انجام دهنده و دیگران سخن به میان آورده است.
[۱۸] ظاهراً منظور از آن همانگونه که حامد الفقی می‌گوید: سوره «الفلق» است. [۱۹] ابوداود ۵۰۶۷ و ترمذی ۳۳۹۲.