طب القلوب - آسیب شناسی شخصیت انسان

فصل دوم: محبت دنیا و رؤیت آخرت

دومین عاملی که سعادت انسان را تأمین می‌نماید، ایمان به این حقیقت است که خداوند مخلوقات را به خاطر عبادت، معرفت، توجه، محبت و اخلاص برای خویش آفریده است.

خداوندی که دل‌ها با یاد او آرامش پیدا می‌کنند، و نفس‌ها به آسودگی می‌رسند.

و با رؤیت او در آخرت است که دل‌هایشان به اوج شادمانی و روشنایی می‌رسد و برخورداری از نعمت و سعادت‌شان کامل می‌گردد، و در قیامت خداوند هیچ نعمتی را برتر و بالاتر از نعمت دیدار و شنیدن بدون واسطه کلام خود، به اهل سعادت عطا نمی‌فرماید.

در این جهان نیز خداوند هیچ چیزی را بهتر و محبوب‌تر و سعادت آفرین‌تر از ایمان، محبت و اشتیاق دیدار و عشق به وصال و لذت ذکر و عبادتش به ایشان عطا ننموده است.

رسول خدا جدر دعایی که احمد و نسایی و ابن حبان آن را روایت کرده‌اند، فرموده است:

«اللَّهُمَّ بِعِلْمِكَ الْغَيْبَ وَقُدْرَتِكَ عَلَى الْخَلْقِ، أَحْيِنِي مَا عَلِمْتَ الْحَيَاةَ خَيْرًا لِي، وَتَوَفَّنِي إِذَا كَانَتْ الْوَفَاةَ خَيْرًا لِي وَأَسْأَلُكَ خَشْيَتَكَ فِي الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ، وَأَسْأَلُكَ كَلِمَةَ الْحَقِّ فِي الرِّضَا وَالْغَضَبِ وَأَسْأَلُكَ الْقَصْدَ فِي الْفَقْرِ وَالْغِنَى، وَأَسْأَلُكَ نَعِيمًا لاَ يَنْفَدُ، وَأَسْأَلُكَ قُرَّةَ عَيْنٍ لاَ تَنْقَطِعُ، وَأَسْأَلُكَ الرِّضَاءَ بَعْدَ الْقَضَاءِ وَأَسْأَلُكَ بَرْدَ الْعَيْشِ بَعْدَ الْمَوْتِ وَأَسْأَلُكَ الشَّوْقَ إِلَى لِقَائِكَ، فِي غَيْرِ ضَرَّاءَ مُضِرَّةٍ وَلاَ فِتْنَةٍ مُضِلَّةٍ، اللَّهُمَّ زَيِّنَّا بِزِينَةِ الإِيمَانِ وَاجْعَلْنَا هُدَاةً مُهْتَدِينَ» [۵۵].

«خداوندا! به سب آگاهیت از غیب و توانایی‌ات بر خلق تا زمانی که می‌دانی زندگی به سود من است مرا زندگی ارزانی بدار! و اگر خیر من در مردن است مرا بمیران! از تو می‌خواهم که در پیدا و پنهان مرا توانایی خشیت از خویش را عطا فرمایی. و از تو می‌خواهم که به هنگام خشم و خشنودی تنها سخن حق را بر زبان بیاورم! و به هنگام ثروتمندی و مستمندی میانه‌رو باشم (و از اسراف و ناسپاسی دوری نمایم).

خداوندا! نعمتی بی‌پایان را از تو می‌خواهم و شادمانی و چشم روشنی پایان ناپذیری را از تو درخواست می‌کنم: و رضایت و تسلیم پس از قدر و قضا را از تو می‌خواهم، و آرامش بعد از مرگ را از تو طلب می‌نمایم، شوق به دیدارت را بدون سختی و مشکلات زیانبار و بدون گروهی گمراه‌گر از تو خواستارم، خداوندا! ما را با زیبایی ایمان بیارا و از هدایت‌یافتگان هدایتگر قرار بده!»

رسول گرامی اسلام جدر این دعای بسیار ارزشمند – برترین و گرامی‌ترین نعمت دنیا یعنی شوق و اشتیاق به دیدار خداوند و بهترین لذت و نعمت آخرت یعنی رؤیت او را از معبود خویش خواسته است.

از آنجا که کمال چنین چیزی مشروط به مصون‌ماندن از مضرات دنیوی و فتنه‌های دینی است، رسول خدا جفرموده‌اند:

«در غیر زیان و خسران و بدون فتنه و فسادی گمراه‌کننده».

و از آنجا که کمال انسان در معرفت و تبعیت از حق و هدایت دیگران به آن است، فرموده‌اند:

«خداوندا! ما را راهنمایانی هدایتگر قرار بده!»

و بدین جهت که رضایت و تسلیم مفید و حاصل‌کننده مقصود رضایت بعد از رویداد و قضاء الهی است، نه قبل از آن، زیرا قبل از قضا عزم و تصمیم به رضایت است. و پس از وقوع است که دیگر جایی برای عزم باقی نمی‌ماند، و آزمون از آنجا شروع می‌شود به همین سبب رسول خدا جرضایت و تسلیم خود را پس از وقوع قضاء و قدر از خداوند خواستار شده است.

زیرا در مورد مقدور دو قضیه مطرح است:

اول- استخاره پیش از وقوع.

دوم- تسلیم و رضایت پس از وقوع.

جمع‌نمودن میان این دو نشانه سعادت انسان است. همانگونه که در مسند و... از رسول خدا جروایت شده است که:

«إن من سعادة ابن آدم استخارة الله ورضاه بما قضى الله وإن شقاوة ابن آدم ترك استخارة الله وسخطه بما قضى الله» [۵۶].

«استخاره (قبل از قضاء) خداوند و رضایت پس از وقوع آن، علامت سعادتمندی انسان است، و ترک استخاره خداوند، و نارضایتی از قدر و قضا خداوند، نشانه شقاوتمندی آدمی است».

بدین سبب که خشیت از خداوند اساس همه خیر و منافع در دنیا و آخرت است، رسول گرامی از خداوند خواسته است، خشیت خود را در پنهان و آشکار در دل او قرار بدهد.

و به این علت که بسیاری از مردم در اوضاع و احوال مطلوب و رضایت‌بخش از حق سخن می‌گویند. اما هرگاه اوضاع دگرگون گردید و باب طبع نبود و خشم و ناراحتی ایشان را در برگرفت به سوی باطل گام برمی‌دارند. گاهی هم اوضاع و احوال مطلوب ایشان را به سوی باطل و ناروا سوق می‌دهد، رسول گرامی از خداوند خواسته است که او را برای بیان حق در هنگام خشم و به هنگام رضایت توفیق بدهد.

به همین خاطر است که بعضی از پیشینیان گفته‌اند: «از آنانی نباشید که اگر در وضعیتی مطلوب و رضایت‌بخش قرار داشتند به باطل و بدی روی می‌آورند، و هرگاه در وضعیتی نامطلوب و ناخوشایند قرار داشته باشند، خشم و نگرانی آنان را به باطل و ناروایی سوق بدهد».

از آنجا که ثروتمندی و مستمندی هردو وسیله امتحان و آزمون‌اند و خداوند به وسیله آن‌ها بندگان خود را می‌آزماید. در حالت بی‌نیازی دستش را باز و در شرایط نیازمندی دست او را می‌بندد، به همین خاطر رسول گرامی جاز خداوند خواسته که در هردو شرایط او را از اسراف، انحراف و ناسپاسی و یأس مصون فرماید. و به اعتدال و اقتصاد توفیق بدهد.

و به این خاطر که نعمت‌ها دوگونه‌اند:

اول- نعمت‌های جسمی و مادی.

دوم- نعمت‌های قلبی و معنوی.

برخورداری از نعمت‌های قلبی مایه سعادت و سربلندی است و کمال آن بستگی به دوام و استمرار آن دارد، به همین خاطر رسول خدا جهردوی آن‌ها را از او درخواست نموده و فرموده است:

«خداوندا! نعمتی بر دوام و شادمانی بی‌پایانی را از تو خواستارم».

و به این خاطر که دوگونه زیبایی و آراستگی وجود دارند.

اول- یکی زیبایی و آراستگی مادی و جسمی.

دوم- زیبایی و آراستگی قلبی و معنوی.

آراستگی و زیبایی قلب مهم‌تر و باارزش‌تر است و هرگاه آن زیبایی و آراستگی برای آن حاصل شود، زیبایی ظاهری با کامل‌ترین صورت حاصل می‌شود. رسول خدا جهردو زیبایی ظاهری و باطنی را از خداوند خواستار شده و فرموده است:

«خداوندا! ما را به زینت ایمان بیارا!»

از آنجا که زندگی در این جهان پر از زحمت و مشقت به کام هیچکس نیست و همه‌اش درد و رنج‌های ظاهری و باطنی است. از خداوند خواسته است: او را از آرامش و سعادت بعد از مرگ بهره‌مند فرماید:

منظور این است که رسول خدا جدر آن دعا همه نیکی‌ها و پاکی‌های دنیا و آخرت را از خداوند درخواست نموده است.

[۵۵] به روایت نسایی: شماره (۱۳۰۴ – ۱۳۰۵). [۵۶] به روایت ترمذی (۲۱۵۱).