مطلب اول: معنی لغوی و اصطلاحی عقیده
کلمه‌ی عقیده در سخنان و گفتگوهای مردم بسیار بر زبان می‌آید استعمال می شود؛ مثلا می‌گویند: من چنین اعتقادی دارم؛ فلانی اعتقاد خوبی دارد؛ عقیده‌ی اسلامی عاملی بسیار قوی و موثر در پیروزیهای بزرگ اسلامی در هر زمان و مکانی بوده و می‌توان گفت که: جنگ میان ما مسلمانان و یهودی‌ها در واقع یک جنگ اعتقادی است.
اکنون سؤال این است که هدف مردم از بکار بردن کلمه‌ی «عقیده» چیست؟ و معنی لغوی آن کدام است؟ و در اصطلاح و شریعت چه مفهومی دارد؟
عقاید به اموری قطعی و یقینی اطلاق می‌گردد که انسان، آنها را پذیرفته و دل‌ها در سایه‌ی آن احساس آرامش می کنند بگونهای که هیچ شک و تردیدی در آنها وجود ندارد [۱].
«عقد الحبل» به معنای بستن ریسمان به یکدیگر است، و عکس آن که «حل» باشد به معنای باز کردن است.
ماده ترکیبی عقد (ع- ق-د) در لغت به معنی لزوم، تاکید و طلب توثیق است؛ در قرآن کریم چنین آمده است که:
﴿لَا يُؤَاخِذُكُمُ ٱللَّهُ بِٱللَّغۡوِ فِيٓ أَيۡمَٰنِكُمۡ وَلَٰكِن يُؤَاخِذُكُم بِمَا عَقَّدتُّمُ ٱلۡأَيۡمَٰنَۖ﴾ [المائدة: ۸۹].
«خداوند شما را به خاطر سوگندهای بیهوده و بی‌اراده، مؤاخذه نمی‌کند؛ ولی شما را در برابر سوگندهایی که از روی قصد و اراده خورده‌اید مؤاخذه می‌کند».
سوگند یاد کردن و قسم خوردن مستلزم قصد و اراده‌ی قطعی است؛ بر خلاف سوگندهای لغو و باطلی که بدون اراده و قصد بر زبان‌ها جاری می‌گردد.
قطعی‌ترین و محکم‌ترین عهدها و پیمان‌ها را عقود می‌گویند؛ خداوند متعال می‌فرماید: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ أَوۡفُواْ بِٱلۡعُقُودِۚ﴾ [المائدة: ۱]. «ای مؤمنان! به پیمان‌ها و قراردادها وفا کنید».
عربها می‌گویند: «اعتقد الشیء» یعنی فلان چیز سخت و سفت شد [۲].
وعقیده در اسلام در مقابل شریعت است؛ زیرا اسلام یعنی عقیده و شریعت؛ منظور از شریعت نیز احکام و تکالیف عملی است که اسلام در عبادات و معاملات به رعایت آنها امر کرده است.
[۱] رساله‌ی «العقاید» شیخ حسن االبنا؛ نگا مجموعة الرسائل (۴۲۹). اگر چه علمای اسلام در گذشته و حال توجه ویژهای به علم عقاید نمودهاند؛ اما کلمه‌ی عقیده در قرآن و سنت پیامبر اکرم ص وارد نشده است. [۲] لسان العرب ماده‌ی عقد (۲/۸۳۱)