بازنگری در معانی قرآن

﴿رَبِّ ٱلۡعَٰلَمِينَ﴾.

کلمۀ «العالَمین» ملحق به جمع مذکّر سالم است و برخی از مترجمان آن را به «عالَم‌ها [۱۲]» یا «جهان‌ها [۱۳]» ترجمه کرده‌اند و بیشتر مترجمان آن را به صورت «جهانیان» به پارسی بر گردانده‌اند و این ترجمه، صحیح به نظر می‌رسد زیرا هر چند کلمۀ مزبور، معنای عامّ دارد ولی در قرآن‌کریم در خصوص (اهل جهان) بکار رفته است چنان‌که می‌فرماید:

﴿يَٰمَرۡيَمُ إِنَّ ٱللَّهَ ٱصۡطَفَىٰكِ وَطَهَّرَكِ وَٱصۡطَفَىٰكِ عَلَىٰ نِسَآءِ ٱلۡعَٰلَمِينَ٤٢﴾[آل عمران: ۴۲]. «ای مریم، همانا خدا تو را انتخاب کرد و پاکیزه ساخت و تو را نسبت به زنان جهانیان برگزید» و روشن است‌ که مراد از «نِساءِ العالـَمِين» زنان اهل جهان است و نیز مانند آنچه از قول لوط پیامبر ÷به قومش آمده که گفت: ﴿أَتَأۡتُونَ ٱلۡفَٰحِشَةَ مَا سَبَقَكُم بِهَا مِنۡ أَحَدٖ مِّنَ ٱلۡعَٰلَمِينَ﴾[الأعراف: ۸۰]. «آیا به ‌کار زشتی روی می‌کنید که هیچ کس از جهانیان در این‌ کار بر شما پیشی نگرفته است؟!». و در آیات دیگری از قرآن کریم نیز کلمۀ مزبور به همین معنی استعمال شده است و از قواعد قرآن‌ شناسی آنست که کاربُرد لغات‌ را در قرآن به نظر آوریم و مفهومی‌ را که از آن‌ها بر می‌آید بر معانی دیگر ترجیح دهیم به ویژه که می‌دانیم کلمۀ «عالَم» در قرآن کریم تنها با یاء و نون جمع بسته شده (و به صورت عوالم نیامده است) و این گونه جمع را معمولاً برای «ذَوِي العُقُول» بکار می‌برند.

ناگفته نماند که علّت اختلاف مترجمان را در ترجمۀ کلمۀ «عالَمین» باید پیروی از مفسّران قرآن دانست زیرا که ایشان پیش از مترجمان در این‌ باره به اختلاف سخن گفته‌اند. شیخ ابُوالفُتوح رازی در تفسیر مشهورش در معنی عالَمین می‌نویسد:

«صادق گفت ÷«هُم أهلُ الجَنَّةِ وَالنّار»، اهل بهشت و دوزخند و حسن (بصری) و قَتاده و مجاهد می‌گویند عبارت است ازجَمیع المَخلوقات [۱۴]».

به نظر ما با توجّه به کار بردِ قرآنی کلمۀ مذکور، قول امام صادق ÷کاملاً درست است که مراد از عالَمین همان جهانیانند چه بهشتی باشند یا دوزخی و نتوان معنای واژه را به جمیع مخلوقات تعمیم داد. خدای تعالی به رسول گرامیش صفرموده است: ﴿وَمَآ أَرۡسَلۡنَٰكَ إِلَّا رَحۡمَةٗ لِّلۡعَٰلَمِينَ١٠٧﴾[الأنبیاء: ۱۰۷]. «ما تو را نفرستادیم مگر رحمتی برای جهانیان» و روشن است‌که عالَمین، اهل جهانند، نه درخت و کوه و ستاره و جمیع مخلوقات! باز خطاب به بنی اسرائیل فرمود: ﴿وَأَنِّي فَضَّلۡتُكُمۡ عَلَى ٱلۡعَٰلَمِينَ﴾[البقرة: ۴۷]. «من شما را بر جهانیان برتری دادم» یعنی چون در روزگار گذشته به موسی ÷ایمان آوردید، بر مردم زمانه برتری یافتید.

قُرطبی اندلسی در تفسیرش «شِبه دلیلی» بر عمومیّت کلمۀ «عالَمین» آورده و می‌نویسد:

«دَليلُهُ قولُهُ تَعالي: قالَ فِرعَونُ وما رَبُّ العالـَمِينَ؟ قالَ: رَبُّ السَّمواتِ وَالأرضِ وَما بَينَهُمـا [۱۵]. گوید: دلیلش گفتار خدای تعالی است که: فرعون از موسی ÷پرسید، رَبُّ العالَمِین چیست؟ موسی گفت: خداوند آسمان‌ها و زمین و آنچه میان آندو است (پس موسی ÷عالَمین را به آسمان‌ها و زمین و ماَبینَهُما تفسیر کرد!)».

در پاسخ باید گفت: مقصود موسی ÷آن بود که خداوندگار جهانیان همان کسی است که آسمان‌ها و زمین نیز از آنِ اوست نه آن‌که فرعون دربارۀ واژۀ عالَمین اشکال داشت و موسی ÷آن را شرح و توضیح داد! در قرآن‌کریم باز هم شبیه این تعبیر آمده است و در سورۀ شعراء می‌فرماید ساحرانِ فرعون با دیدن معجزۀ موسی از ره اخلاص گفتند: ﴿قَالُوٓاْ ءَامَنَّا بِرَبِّ ٱلۡعَٰلَمِينَ٤٧ رَبِّ مُوسَىٰ وَهَٰرُونَ٤٨﴾[الشعراء: ۴۷-۴۸]. «به خداوند جهانیان ایمان آوردیم، خداوند موسی و هارون». آیا می‌توان گفت که مراد از «عالَمِین»، موسی و هارون بودند زیرا که ذکر ایندوتن در آیۀ شریفه پس از «رَبّ العالَمِین» آمده است؟!..

[۱۲] به ترجمۀ آقای جلال الدّین فارسی نگاه کنید. [۱۳] به ترجمۀ خانم طاهرۀ صفّارزاده نگاه کنید. [۱۴] تفسیر ابوالفتوح رازی، ج۱، ص ۲۹. [۱۵] الجامع لأحکام القرآن، ج۱، ص ۱۰۵.