بازنگری در معانی قرآن

﴿وَبَرَزُواْ لِلَّهِ جَمِيعٗا فَقَالَ ٱلضُّعَفَٰٓؤُاْ لِلَّذِينَ ٱسۡتَكۡبَرُوٓاْ إِنَّا كُنَّا لَكُمۡ تَبَعٗا فَهَلۡ أَنتُم مُّغۡنُونَ عَنَّا مِنۡ عَذَابِ ٱللَّهِ مِن شَيۡءٖۚ قَالُواْ لَوۡ هَدَىٰنَا ٱللَّهُ لَهَدَيۡنَٰكُمۡۖ سَوَآءٌ عَلَيۡنَآ أَجَزِعۡنَآ أَمۡ صَبَرۡنَا مَا لَنَا مِن مَّحِيصٖ٢١﴾[إبراهيم: ۲۱]. گفتگوی ضعفاء با مستکبران!

در این آیۀ شریفه صحنه‌ای از روز رستا خیز جلوه‌گر شده که در آنجا همگی در پیشگاه خداوند حضور دارند تا پاداش و کیفر کار خویش را ببینند. افراد ضعیف ‌النّفس به مستکبران و گمراه ‌کنندگان خود گویند: ما در دنیا پیرو شما بودیم آیا امروز می‌توانید بخشی از عذاب خدا را از ما دور کنید؟ مستکبران پاسخ می‌دهند: ﴿لَوۡ هَدَىٰنَا ٱللَّهُ لَهَدَيۡنَٰكُمۡ﴾«اگر خدا ما را ره ‌نمایی کرده بود ما نیز شما را هدایت می‌کردیم»! معنای این جمله چیست؟ این پاسخ با آن‌پرسش چه ارتباطی دارد؟.

مترجمان و مفسّران قرآن مجید در این ‌باره به ‌اختلاف سخن گفته‌اند. برخی از ایشان، سخن مزبور را به «هدایت در دنیا» مربوط دانسته‌اند چنان‌که یکی از آنان مرقوم داشته است: . در پاسخ می‌گویند: اگر خداوند ما را (به راه رستگاری) رهنمود می‌کرد، ما هم شما را به (راه نجات) رهنمود می‌کردیم (ولی ما خود گمراه بودیم و شما را نیز گمراه کردیم) [۲۰۴]. دیگری نیز به اختصار نوشته است: «اگر ما را از خدا سعادت هدایت بود، ما هم شما را هدایت می‌کردیم [۲۰۵]»! این برداشت از مفهوم هدایت در آن مرحله، درست نیست زیرا پاسخ مستکبران با سؤال مریدان خود مناسب به‌ نظر نمی‌رسد. ضعفاء در اینجا سؤال نمی‌کنند که چرا شما ما را به راه راست هدایت نکردید تا مستکبران پاسخ دهند که خود ما از هدایت إلهی محروم بودیم و گرنه، شما را رهنمایی می‌کردیم [۲۰۶]! سؤال مریدان این خواهد بود که: آیا اینک می‌توانید چیزی از عذاب خدا را از ما کاسته و ما را کفایت کنید؟ بنابر این، مقصود از ﴿لَوۡ هَدَىٰنَا ٱللَّهُ لَهَدَيۡنَٰكُمۡ﴾راه یافتن به «تخفیف عذاب» یا رفع آن است که برای خود مستکبران ممکن نبود، نه هدایت در دنیا به راه راست که هنگامش سپری شده بود! و از این رو در پی آن ‌سخن آمده که مستکبران گویند: ﴿سَوَآءٌ عَلَيۡنَآ أَجَزِعۡنَآ أَمۡ صَبَرۡنَا مَا لَنَا مِن مَّحِيصٖ﴾«برما یکسان ‌است که زاری و بی‌تابی کنیم یا شکیبایی ورزیم، برای ما هیچ گریزگاهی نیست». این معنای سر راست و استوار را نه تنها برخی از مترجمان قرآن بلکه متأسّفانه بعضی از مفسّران محترم نیز در نیافته‌اند. زمخشری با آن چیرگی در ادب عربی وتسلّط در تفسیر، پاسخ مستکبران را به ‌ضعفاء چنین بیان می‌کند که: «أنَّ اللهَ لَو هَداهُم إلَي الإيمـان لـهَدُوهُم وَلـم يضِلُّوهُم إمّا مُورِكينَ الذَّنبَ فِي ضَلالـهِم وإضلالـهِم عَلَي الله» [۲۰۷]. (اگر خدا مستکبران را به ایمان رهنمون شده بود، ضعفاء را هدایت می‌کردند و گمراه‌شان نمی‌ساختند درحالی‌که مستکبران، گناه را در گمراهی خود و گمراه‌ کردن دیگران، به خدای (سبحان) نسبت می‌دهند!!).

آیۀ شریفۀ مورد بحث، در سورۀ مبارکۀ غافر نظیری دارد که مسئله را روشنتر می‌کند، درآنجا می‌فرماید: ﴿وَإِذۡ يَتَحَآجُّونَ فِي ٱلنَّارِ فَيَقُولُ ٱلضُّعَفَٰٓؤُاْ لِلَّذِينَ ٱسۡتَكۡبَرُوٓاْ إِنَّا كُنَّا لَكُمۡ تَبَعٗا فَهَلۡ أَنتُم مُّغۡنُونَ عَنَّا نَصِيبٗا مِّنَ ٱلنَّارِ٤٧ قَالَ ٱلَّذِينَ ٱسۡتَكۡبَرُوٓاْ إِنَّا كُلّٞ فِيهَآ إِنَّ ٱللَّهَ قَدۡ حَكَمَ بَيۡنَ ٱلۡعِبَادِ٤٨﴾[غافر: ۴۷-۴۸]. «آنگاه که در میان آتش با یکدگر محاجّه می‌کنند پس ضعفاء به مستکبران می‌گویند ما (در دنیا) پیرو شما بودیم اینک می‌توانید نصیبی از آتش را از ما بازگردانید؟ مستکبران پاسخ می‌دهند: ما همگی در آتش هستیم (اگر می‌توانستیم عذاب را از خود مان باز می‌داشتیم و گرفتار آتش نمی‌شدیم!) همانا که خدا در میان بندگان داوری فرموده است».

مشکل کار مترجمان و مفسّرانی‌ که به مفهوم درست آیۀ کریمه پی نبرده‌اند از آنجاست‌ که گمان کرده‌اند هر آیه‌ای از قرآن مجید که ذکر «هدایت» در آن رفته، مقصود، هدایت به راه راست پیامبران است در حالیکه چنین نیست. در قرآن کریم می‌خوانیم که خدای تعالی دربارۀ کافران، به فرشتگان (در روز باز پسین) دستور می‌دهدکه: ﴿فَٱهۡدُوهُمۡ إِلَىٰ صِرَٰطِ ٱلۡجَحِيمِ﴾[الصافات: ۲۳]. «آنان را به راه دوزخ هدایت کنید!» یا در بارۀ مستضعفان می‌فرماید: ﴿لَا يَسۡتَطِيعُونَ حِيلَةٗ وَلَا يَهۡتَدُونَ سَبِيلٗا﴾[النساء: ۹۸]. «توانایی هیچ‌ راه‌ کاری را ندارند و به هیچ طریقی، هدایت نمی‌شوند».

جای مسرّت است که بعضی ازمترجمان محترم قرآن، معنای آیۀ شریفه را به‌ خوبی دریافته‌اند [۲۰۸]و نیز برخی از مفسّران گرانمایه حقّ تفسیر را در این باره اداء کرده‌اند چنان‌که، ابوجعفر طبری در تفسیر «جامع‌البیان» می‌نویسد:

«يقُولُ عَزَّ ذِكرُهُ: قالَتِ القادَةُ عَلَي الكفرِ بِاللهِ لِتُبّاعِها ـ لَو هَدانَا اللهُ ـ يعنُونَ: لَو بَينَ اللهُ لَنا شَيئاً نَدفَعُ بِهِ عَذابَهُ عَنّا اليومَ ـ لـهَدَيناكم ـ لَبَينّا ذلِك لَكم حَتّي تَدفَعُوا بِهِ العَذابَ عَن أنفُسِكم» [۲۰۹].

یعنی: «خدای تعالی می‌فرماید: پیشوایان کفر، به پیروان‌شان گویند اگر خدا ما را هدایت کرده بود یعنی راهی را بر ایمان روشن ساخته بود که از آن راه عذابش را امروز از خود دفع کنیم، حتماً شما را هدایت می‌کردیم یعنی قطعاً برای شما روشنگری می‌نمودیم تا از آن‌ طریق، عذاب را از خودتان دور سازید».

و همچنین شیخ ابوالفتوح رازی در تفسیر «روح الجنان» مرقوم داشته است:

«مستضعفان گویند متکبّران و جبّاران را، ما در دنیا تَبَع شما بودیم و به شما اقتداء کردیم، ما را از عذاب هیچ کفایت خواهید کردن؟ و بعضی از عذاب ما برخواهید داشتن؟... مستکبران گویند: (لَو هَدانَا اللهُ...) اگر خدای ما را هدایت دادی و راه نمودی به خلاصی، ما نیز شمارا راه می‌نمودیم. چون ما را برای خود راه خلاصی پیدا نیست برای شما چه خواهیم کردن؟!. [۲۱۰]» و همین است معنای صحیح آیۀ شریفه.

***

[۲۰۴] به ترجمه و تفسیر نور، اثر آقای مصطفی خرّم‌دل نگاه کنید. [۲۰۵] به ترجمۀ قرآن ار آقای مهدی إلهی قمشه‌ای بنگرید. [۲۰۶] هر چند ضعفاء این اعتراض را در مرحلۀ دیگر به میان خواهند آورد. به سورۀ کریمۀ سبأ آیۀ ۳۱ و۳۲ و۳۳ نگاه کنید. [۲۰۷] به تفسیر کشّاف، ج۲، ص۵۴۹ بنگرید. (زمخشری در پایان تفسیر آیه با تعبیر «قِیلَ» که برای قول ضعیف می‌آید به معنای صحیح آیه اشاره می‌کند.) [۲۰۸] از میان آنان می‌توان از آقایان مجتبوی و استادولی و موسوی گرما رودی... نام برد. [۲۰۹] به تفسیر «جامع البیان»، ج۱۳، ص ۶۲۶ نگاه کنید. [۲۱۰] به تفسیر «رَوحُ الجِنان و رُوح الجَنان»، ج۳، ص ۲۱۴ بنگرید.