بازنگری در معانی قرآن

﴿وَمَا جَعَلۡنَا ٱلۡقِبۡلَةَ ٱلَّتِي كُنتَ عَلَيۡهَآ إِلَّا لِنَعۡلَمَ مَن يَتَّبِعُ ٱلرَّسُولَ مِمَّن يَنقَلِبُ عَلَىٰ عَقِبَيۡهِۚ وَإِن كَانَتۡ لَكَبِيرَةً إِلَّا عَلَى ٱلَّذِينَ هَدَى ٱللَّهُ﴾[البقرة: ۱۴۳]. تغییر قبله و علم إلهی!

تغییر قبله در صدر اسلام، آزمایش بزرگی برای مسلمانان بود. قرآن کریم در سورۀ شریفۀ بقره، تمهیدات کلامیِ فراوانی را برای این امر بکار گرفته است. در آیۀ ۱۲۴ سورۀ بقره، امامت ابراهیم ÷را مطرح فرموده و سپس از خانۀ کعبه که به همّت او و فرزندش اسماعیل ÷تجدید بنا شد، سخن گفته است و دعای ابراهیم ÷را دربارۀ شهر مکّه و امّت و پیامبر گرامی اسلام صبازگو نموده است و با این سخنان، اهمّیّت کعبه را که بانی آن از بانی بیت المقدس عالی ‌مقامتر بود یادآور می‌شود و اذهان مسلمانان را آماده می‌سازد تا به قبلۀ جدید باز گردند و صف خود را از یهود خیانتگر به کلّی جدا سازند. ضمناً شب‌هاتی را که دربارۀ تغییر قبله پیش می‌آید، خاطر نشان می‌فرماید و به آن‌ها پاسخ می‌دهد و در آیۀ ۱۴۳ تصریح می‌نماید که اساساً قبلۀ گذشته برای آزمایش مقرّر شده بود تا خدای تعالی پیروان رسولش را از کسانی که راه ارتداد در پیش می‌گیرند، جدا سازد. در این آیۀ کریمه دو نکته جای یادآوری و بحث دارد. یکی آن‌که برخی از مترجمان قرآن جملۀ «وَإن كانَت لَكبِيرَةً...» را به صورت جملۀ شرطی ترجمه نموده و نوشته‌اند: «هرچند که این امر جُز بر هدایت یافتگان دشوار می‌نمود [۶۲]». با توجّه به این‌که کلمۀ «هرچند» به ‌معنای «اگرچه» می‌آید باید توجّه داشت که کلمۀ «إن» در جملۀ مزبور، شرطیّه نیست بلکه مخفّفه از ثقیله است دلیلش هم حرف لام است که بر سر کلمۀ «لَكبِيرَةً» ملاحظه می‌شود. نکتۀ دوّم بحثی است که دربارۀ «لِنَعلَمَ» پیش می‌آید. برخی پنداشته‌اند که خدای سبحان، از آیندۀ بشر آگاهی ندارد! و تعبیر «لِنَعلَمَ» را که نظایری هم در قرآن دارد، دستاویز قول خود قرار داده‌اند در حالی‌که مراد از «لِنَعلَمَ» علمی است که به پاداش و کیفر تعلّق می‌گیرد [۶۳]و از این تعلّق، پس از به وجود آمدن «معلوم» یعنی عمل خوب یا بد افراد، یاد می‌شود چنان‌که زمخشری در تفسیرکشّاف بدین معنی اشاره کرده است [۶۴]و البتّه این علم با آگاهی پیشین خداوند منافات ندارد زیرا که حقّ تعالی به وصف «عالـِمُ الغَيبِ وَالشَّهادة» موصوفست و از احوال آیندۀ آدمیان نیز خبر دارد چنان‌که می‌فرماید: ﴿وَمَا تَدۡرِي نَفۡسُۢ بِأَيِّ أَرۡضٖ تَمُوتُۚ إِنَّ ٱللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرُ﴾[لقمان: ۳۴]. یعنی «... هیچ‌ کس نمی‌دانـد که فردا چه دستاوردی خواهد داشـت و هیچ‌ کس نمی‌دانـد که در کدام سر زمین خواهد مُرد، درحقیقت خدا دانا و باخبر است».

اگر افراد مزبور، در همان آیۀ ۱۴۳ از سورۀ بقره تدبّر می‌کردند، به روشنی در می‌یافتند که خدای تعالی پیش از تغییر قبله می‌دانسته که چه کسی از رسولش پیروی می‌نماید و چه کسی از اسلام بر می‌گردد. زیرا در ذیل همان آیۀ شریفه می‌فرماید: ﴿وَإِن كَانَتۡ لَكَبِيرَةً إِلَّا عَلَى ٱلَّذِينَ هَدَى ٱللَّهُ﴾یعنی: «و همانا آن بسیار سنگین و دشوار بود مگر بر کسانی ‌که خدا از پیش هدایت‌شان کرده بود» پس خداوند پیش ‌از تغییر قبله خبر داشت‌ که هدایت‌ شدگانش از اسلام باز نمی‌گردند و آن‌ها را می‌شناخت چرا که خود، آنها را هدایت کرده بود. بنابر این تغییر قبله، موجب شناخت آنان نشد بلکه مؤمنان ثابت‌ قدم‌ را از سست‌ باوران جدا ساخت تا هر کدام، به پاداش و کیفر خود رسند. چنان‌که فرمود: ﴿مَّا كَانَ ٱللَّهُ لِيَذَرَ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ عَلَىٰ مَآ أَنتُمۡ عَلَيۡهِ حَتَّىٰ يَمِيزَ ٱلۡخَبِيثَ مِنَ ٱلطَّيِّبِ﴾[آل عمران: ۱۷۹] [۶۵].

[۶۲] به ترجمۀ آقای عبدالمحمّد آیتی نگاه کنید. [۶۳] آیۀ کریمۀ: ﴿أَمۡ حَسِبۡتُمۡ أَن تَدۡخُلُواْ ٱلۡجَنَّةَ وَلَمَّا يَعۡلَمِ ٱللَّهُ ٱلَّذِينَ جَٰهَدُواْ مِنكُمۡ وَيَعۡلَمَ ٱلصَّٰبِرِينَ١٤٢﴾[آل عمران: ۱۴۲]. این معنی را به روشنی می‌رساند. [۶۴] تفسیر کشّاف، ج۱، ص ۲۰۰. [۶۵] «خداوند برآن نیست که مؤمنان را به حالی‌که شما برآن هستید واگذارد، تا آنکه ناپاک را از پاک جدا سازد».