بازنگری در معانی قرآن

﴿لَآ أُقۡسِمُ بِهَٰذَا ٱلۡبَلَدِ١ وَأَنتَ حِلُّۢ بِهَٰذَا ٱلۡبَلَدِ٢﴾[البلد: ۱-۲]. سوگند یادکردن یا قسم نخوردن!

تعبیر «لا اُقسِمُ» در قرآن کریم مکرّر (هشت بار) آمده است. در این باره پرسشی پیش می‌آید که آیا خداوند با این تعبیر، سوگند یاد می‌نماید یا از سوگند خوردن امتناع می‌ورزد؟ بیشتر مترجمان قرآن کریم، تعبیر مزبور را برای سوگند یاد کردن دانسته‌اند ولی برخی از ایشان به تردید افتاده و «لا اُقسِمُ» را در یکجا به‌ معنای «سوگند یاد نکنم» ترجمه نموده‌اند و در جای دیگر آن را به صورت قسم خوردن نشان داده‌اند! چنان‌که در ترجمۀ متداولی که این روزها در دسترس ایرانیان قرار دارد ملاحظه می‌شود [۴۷۸].

امّا حقیقت آنست که در این آیات شریفه همواره سوگند یاد شده است و کلمۀ «لا» در آغاز آن‌ها برای نفی قسم نیست بلکه برای «تأکید قسم» می‌آید چنان‌که رسم عرب ‌است که در محاورات خود به ‌هنگام سوگند خوردن می‌گویند:

لا وَ الله! زمخشری‌که ادیب مفسّران شمرده می‌شود در تفسیر کشّاف می‌نویسد: آوردن «لا» برای فعل قسم در کلام و اشعار عرب مشهور است چنان‌که إمرَؤُ القَیس (شاعر نامدار دورۀ جاهلی) گفته است:

لا وَأبيك ابنَةَ العامِرِيّ
لا يدَّعِي القَومَ أنِّي أفِرُّ!

در اینجا شاعر، با وجود آوردن «لا» در آغاز بیت، به پدر معشوقه‌اش (دختر عامری) سوگند یاد می‌کند. زمخشری می‌گوید: «وفائِدَتُها تَوكيدُ القَسَم» [۴۷۹]. فایدۀ این کار، تأکید سوگند است. در توجیه این امر آورده‌اند که ذکر «لا» در آغاز سخن برای نفی ادّعای مخالفان است (نه برای نفی قسم) زیرا معمولاً سوگند را در برابر مخالف و منکر یاد می‌کنند. گویی کسی که قسم می‌خورد به طرف مقابل می‌گوید: (چنین نیست که تو می‌گویی، سوگند یاد می‌کنم که چنان است). زمخشری می‌نویسد: «فَقيلَ لا، أي لَيسَ الأمرُ عَلي ما ذَكرتُم، ثُمَّ قيلَ اُقسِمُ... [۴۸۰]».

علاوه بر آنچه زمخشری آورده می‌توان گفت به دو دلیل، در این آیات، حق تعالی سوگند یاد نموده است. اوّل آنکه: اگر با ذکر «لا اُقسِمُ بِهذَا البَلَد» مراد خداوند این بود که به شهر مکّه سوگند نخورَد، پس چرا در جای دیگر از قرآن کریم به همان بَلَد (یعنی شهر مکّه) قسم خورده است و می‌فرماید: «وَهذَا البَلَدِ الأمين»؟!. دوّم آن‌که: در سورۀ کریمۀ نساء پس ‌از آوردن حرف «لا» در آغاز جمله، واوِقسم بکار رفته است و نشان می‌دهد که «لا» به ‌عنوان نفی قسم، عمل نمی‌کند و گرنه، تناقض لازم می‌آید. چنان‌که می‌فرماید: ﴿فَلَا وَرَبِّكَ لَا يُؤۡمِنُونَ حَتَّىٰ يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيۡنَهُمۡ﴾[النساء: ۶۵]. یعنی: «پس نه (چنانست)، سوگند به‌ خداوندت که آن‌ها ایمان ندارند تا تو را در اختلاف میان خود حکمیّت دهند» با توجّه به این نظر، کسانی که «لا» را زائده می‌شمرند نیز قول‌شان درست نیست.

***

[۴۷۸] به ترجمۀ قرآن، اثر آقای مهدی إلهی قمشه‌ای بنگرید و ترجمۀ آیۀ نخست از سورۀ قیامت را با اوّلین آیه از سورۀ بَلَد در ترجمۀ ایشان بسنجید. [۴۷۹] تفسیر کشّاف، ج۴، ص۶۵۸. [۴۸۰] تفسیر کشّاف، ج۴، ص۶۵۹.