بازنگری در معانی قرآن

﴿وَلَا يَحۡسَبَنَّ ٱلَّذِينَ كَفَرُوٓاْ أَنَّمَا نُمۡلِي لَهُمۡ خَيۡرٞ لِّأَنفُسِهِمۡۚ إِنَّمَا نُمۡلِي لَهُمۡ لِيَزۡدَادُوٓاْ إِثۡمٗاۖ وَلَهُمۡ عَذَابٞ مُّهِينٞ١٧٨﴾[آل عمران: ۱۷۸]. لام عاقبت، نه لام تعلیل!

در ترجمه‌های متداول از قرآن کریم غالباً حرف «لام» را در عبارت ﴿لِيَزۡدَادُوٓاْ إِثۡمٗا﴾چنان به فارسی بر گردانده‌اند که معنای تعلیل فعل و غرض خداوند را می‌رساند. یعنی خدای سبحان از آن رو به کافران مهلت می‌دهد که آنان برگناهان‌شان بیافزایند! درحالی‌که حرف «لام» در اینجا از عاقبت و نتیجۀ مهلت خداوندی حکایت می‌کند نه از مهلت خداوند به قصد افزایش گناه!.

مترجمان محترم البتّه بدین نکته توجّه داشته‌اند ولی به هر صورت، ترجمه‌های ایشان در ذهن خوانندۀ پارسی زبان، همان معنای نا صواب را القاء می‌کند. چنان‌که یکی از ایشان مرقوم داشته: «به آن‌ها مهلت می‌دهیم تا بیشتر به گناهان‌شان بیافزایند [۱۰۰]» دوَمی می‌نویسد: «به آنان مهلت می‌دهیم تا گناهکارتر شوند [۱۰۱]». سوّمی نوشته‌است: «فقط مهلت‌شان می‌دهیم تا گناه‌شان بیشتر شود [۱۰۲]». چهارمی مرقوم نموده: «ما به آنان مهلت می‌دهیم فقط برای این‌که بر گناهان خود بیافزایند [۱۰۳]». پنجمی نوشته: «همانا مهلت‌شان می‌دهیم تا بر گناه خود بیافزایند [۱۰۴]».

واضح است که اگر آیۀ شریفه بدین شکل‌ها ترجمه شود، به گمان افراد می‌افکند که خدای سبحان با افزایش گناهان موافقت دارد و کافران در این ‌باره مطیع خدا هستند و از خواست او پیروی می‌کنند! و در این ‌صورت، وعدۀ عذاب ایشان در پایان آیه ﴿وَلَهُمۡ عَذَابٞ مُّهِينٞ﴾به کلّی بی‌تناسب می‌شود!.

راه حلّ این مشکل ـ مانند نظایر آن ـ رجوع به خود قرآن مجید است و قرآن کریم برای حرف لام (علاوه بر معنای تعلیل افعال و غرض از آن‌ها) معنای عاقبت و نتیجۀ فعل را نیز بکار برده است که به تناسب موضوع باید رعایت شود. مثلاً در سورۀ قصص می‌فرماید: ﴿فَٱلۡتَقَطَهُۥٓ ءَالُ فِرۡعَوۡنَ لِيَكُونَ لَهُمۡ عَدُوّٗا وَحَزَنًا﴾[القصص: ۸]. روشن است که خانوادۀ فرعون، موسی ÷را در کودکی از آب نگرفتند تا مایۀ دشمنی و اندوه‌شان گردد به ویژه که زن فرعون بدو گفت: ﴿قُرَّتُ عَيۡنٖ لِّي وَلَكَۖ لَا تَقۡتُلُوهُ عَسَىٰٓ أَن يَنفَعَنَآ أَوۡ نَتَّخِذَهُۥ وَلَدٗا﴾[القصص: ۹]. «او نور چشم من و تواست! وی را مکُشید چه بسا سودمان دهد یا ما به فرزندیش گیریم». بنابر این معنای آیۀ کریمه چنین است که: خانوادۀ فرعون، موسی ÷را (از آب) بر گرفتند ولی سر انجام وی دشمن و مایۀ اندوه‌شان شد. در آیۀ مورد بحث نیز حرف لام، برای عاقبت آمده و لازمست آیۀ شریفه را بدین صورت ترجمه نمود: «کسانی که کافر شدند البتّه نپندارند مهلتی که به ایشان می‌دهیم، به نفع آن‌ها است، جُز این نیست که به آنان مهلت می‌دهیم و در نتیجه بر گناه(خود) می‌افزایند و عذابی خوار کننده دارند». این معنا را مفسّران فِرَق، به خوبی دریافته‌اند. از معتزلیان، قاضی عبدالجبّار در کتاب «تنزیهُ القُرآنِ عنِ المَطاعِن» آیۀ شریفه را بدرستی توضیح داده است [۱۰۵]. از امامیّه، شیخین (طوسی و طبرسی) در تفسیرشان حقّ مطلب را اداء کرده‌اند و شواهدی از شعر و نثر در این‌ باره نشان داده‌اند (مانند قول شاعر:

أموالُنا لِذَوِی المِیراثِ نَجمَعُها
«وَدورُنا لـِخَرابِ الدَّهرِ نَ [۱۰۶]

و قول معروف:«لِدُوا لِلمَوتِ وَابنُو لِلخَراب! [۱۰۷]»

أمّا أشاعره، اساساً نمی‌پذیرند که حرف «لام» یا غیر آن در قرآن‌کریم برای تعلیل افعال إلهی و بیان غرض وی بکار رفته باشد! چنان‌که فخر رازی در تفسیرش می‌نویسد: [۱۰۸]. هر چند سخن رازی محلّ اشکال است [۱۰۹]ولی در هر صورت، او نیز حرف لام را در آیۀ مورد بحث برای عاقبت دانسته است.

***

[۱۰۰] به ترجمۀ آقای عبدالمحمّد آیتی نگاه کنید. [۱۰۱] به ترجمۀ آقای مسعود انصاری بنگرید. [۱۰۲] به ترجمۀ آقای ابوالقاسم پاینده نگاه کنید. [۱۰۳] به ترجمۀ آقای ناصر مکارم بنگرید. [۱۰۴] به ترجمۀ آقای جلال الدّین مجتبوی نگاه کنید. [۱۰۵] به کتاب «تنزيهُ القرآنِ عَنِ المطاعِن»، ص ۸۳ نگاه کنید. [۱۰۶] سرانجام دارایی‌های خود را برای ارث بردن گرد می‌آوریم * و خانه‌ هایمان را برای ویران کردن روزگار می‌سازیم!. [۱۰۷] در نهایت برای مُردن بزایید و برای ویران ساختن، بنا کنید! (اینست عاقبت أمر در کار دنیا). [۱۰۸] نزدما تعلیل افعال‌ إلهی برای اغراض‌ خاص چنان‌که از بندگان سر می‌زند، محال است ولی این‌که خدای‌ تعالی کاری کند که از آن چیز دیگری حاصل آید، ممتنع نیست. [۱۰۹] زیرا قول مزبور با آیاتی چند سازگار نیست از جمله: ﴿وَمَا خَلَقۡتُ ٱلۡجِنَّ وَٱلۡإِنسَ إِلَّا لِيَعۡبُدُونِ٥٦﴾[الذاريات: ۵۶]. که اگر حرف لام در (لِيعبُدُونِ)برای غرض نبوده و عاقبت امر را برساند، در آن صورت همۀ جن و انس سر انجام باید عبادتگر خدا شوند و نیز در آیۀ ﴿لِيَقُومَ ٱلنَّاسُ بِٱلۡقِسۡطِ﴾[الحديد: ۲۵]. همین مشکل پیش می‌آید.