بازنگری در معانی قرآن

﴿وَكَذَٰلِكَ نُرِيٓ إِبۡرَٰهِيمَ مَلَكُوتَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ وَلِيَكُونَ مِنَ ٱلۡمُوقِنِينَ٧٥﴾[الأنعام: ۷۵]. ملکوت آسمان‌ها و زمین

در تفسیر آیاتی که از ابراهیم خلیل ÷سخن می‌گویند، برخی از مفسّران به اشتباهات غریبی دچار شده‌اند. از جملۀ آن‌ها، معنای مَلَکوت آسمان‌ها و زمین در سورۀ شریفۀ انعام است. واژۀ ملکوت که چهار مرتبه در قرآن‌کریم آمده به معنای مُلک یا پادشاهی و فرمانروایی است چنان‌که ابن‌ منظور در کتاب «لسان‌العرب» می‌نویسد: «مُلك اللهِ تَعالي وَمَلَكوتُهُ: سُلطانُهُ وَعَظَمَتُهُ» [۱۵۱]. بنابر این ملکوت خداوند در آسمان‌ها و زمین، فرمانروایی شکوهمند او بر کائنات، شمرده می‌شود که بر طبق آیۀ ۷۵ سورۀ انعام این فرمانروایی بر ابراهیم ÷آشکار شد و او به یقین رسید. آیا شناختن ملکوت خدا برای دیگر مردمان نیز امکان‌ پذیر است یا نه؟ قرآن کریم به این پرسش، پاسخی روشن می‌دهد و در آیۀ ۱۸۵ از سورۀ اعراف می‌فرماید: ﴿أَوَلَمۡ يَنظُرُواْ فِي مَلَكُوتِ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ وَمَا خَلَقَ ٱللَّهُ مِن شَيۡءٖ وَأَنۡ عَسَىٰٓ أَن يَكُونَ قَدِ ٱقۡتَرَبَ أَجَلُهُمۡۖ فَبِأَيِّ حَدِيثِۢ بَعۡدَهُۥ يُؤۡمِنُونَ١٨٥﴾[الأعراف: ۱۸۵]. «آیا در فرمانروایی آسمان‌ها و زمین و هر چه خدا آفریده است ننگریستند و این‌که شاید سر آمد عمر ایشان نزدیک شده باشد؟ پس به کدامین سخن بعد از آن ـ قرآن ـ ایمان خواهند آورد؟». این آیۀ کریمه به ‌وضوح دلالت دارد بر این‌که عموم مردم می‌توانند با نگاه عقلی در نظام آسمان و زمین، به فرمانروایی با شکوه آفرینندۀ جهان پی ببرند و کاملاً روشن است که مراد از رؤیت و نظر، دیدار ظاهری نیست بلکه بینش باطنی و عقلی است. آیۀ ۷۵ از سورۀ شریفۀ أنعام، صورت اجمالی مشاهده و تفکّر ابراهیم ÷را برای شناخت فرمانروایی خداوند مطرح می‌سازد و سپس اجمال را به تفصیل می‌برد و نشان می‌دهد که ابراهیم ÷چگونه با طلوع و افول ستاره و ماه و خورشید، به فرمانروای این نظام بدیع پی‌برد. ولی برخی از مفسّران که با اعتماد به روایات ضعیف و حکایات عجیب، عادت به ورود در غرائب دارند، ملکوت خداوند را بدین معنا پنداشته‌اند که ابراهیم ÷چند تن را مشاهده کرد که در پنهانی زنا می‌کنند! و آن‌ها را نفرین نموده روانۀ دیار مرگ ساخت تا سر انجام خدای سبحان او را از این بد خواهی باز داشت! در تفسیر المیزان به نقل از تفسیر محمّد بن مسعود عیّاشی چنین آمده است: «لـمـا رَأي (إبراهِيمُ ÷) مَلَكوتَ السَّمواتِ وَالأرضِ التَفَتَ فَرَأي رَجُلاً يزنِي فَدَعا عَلَيهِ فَمـاتَ ثُمَّ رَأي آخَرَ فَدَعا عَلَيهِ فَمـاتَ حَتّي رَأي ثَلاثَةً فَدَعا عَلَيهِم فَمـاتُوا فَأوحَي اللهُ إلَيهِ أن يا إبراهِيمُ إنَّ دَعوَتَك مُجابَةٌ فَلا تَدعُ عَلي عِبادِي فَإنِّي لَو شِئتُ لـم أخلُقهُم» الحدیث [۱۵۲]«چون ابراهیم ÷ملکوت آسمان‌ها و زمین را دید نگاه کرد و مردی را دید که زنا می‌کند پس وی را نفرین نمود و آن‌ مرد به هلاکت رسید سپس مرد دیگری را دید پس او را هم نفرین نمود و هلاک شد تا آنجا که بر سه تن نفرین کرد و همگی مُردند! آنگاه خداوند بدو وحی کرد که ای ابراهیم، دعای تو اجابت می‌شود ولی بندگان مرا نفرین مکن که اگر می‌خواستیم، آنها را نمی‌آفریدیم... تا آخرحدیث». تفسیر مذکور می‌خواهد این مفهوم را برساند که مراد از نظر در ملکوت آسمان‌ها و زمین، رؤیت عموم اشیاء چه آشکار و چه پنهان است! و چنان‌که ملاحظه شد این تفسیر با آیۀ ۱۸۵ سورۀ کریمۀ اعراف نمی‌سازد و به علاوه، ارتباط آیۀ ۷۵ سورۀ انعام با آیات بعد را به کلّی انکار می‌نماید، همان آیاتی که از تفکّر ابراهیم ÷در اجرام سماوی برای دستیابی به معرفت خداوند و نفی شرک بحث می‌کند.

***

[۱۵۱] لسان العرب، ج۱۰، ص ۴۹۲. [۱۵۲] تفسیر المیزان، ج۷، مقایسه شود با تفسیر عیّاشی، ج ۱، ص ۳۶۴.