بازنگری در معانی قرآن

﴿قَالَ أَفَرَءَيۡتُم مَّا كُنتُمۡ تَعۡبُدُونَ٧٥ أَنتُمۡ وَءَابَآؤُكُمُ ٱلۡأَقۡدَمُونَ٧٦ فَإِنَّهُمۡ عَدُوّٞ لِّيٓ إِلَّا رَبَّ ٱلۡعَٰلَمِينَ٧٧﴾[الشعراء: ۷۵-۷۷]. دشمنی بت‌ها با ابراهیم ÷!

درسورۀ شریفۀ شعراء می‌خوانیم ‌که ابراهیم ÷خطاب به بُت ‌پرستان فرمود: «آنچه شما می‌پرستید و پدران پیشین شما عبادت می‌کردند، دشمن من هستند مگر خداوند جهانیان»! در اینجا پرسشی به میان آمده است که چگونه بت‌های بی‌جان با ابراهیم ÷دشمن بودند؟!. مفسّران قدیم در این ‌باره پاسخی آورده‌اند که چندان موجّه به نظر نمی‌رسد. ابوجعفر طبری در تفسیر گرانقدرش می‌نویسد: «فَإنَّ مَعني ذلِك فَإنَّهُم عَدُوٌّ لِي ـ لَو عَبَدتُهُم ـ يومَ القِيامَةِ» [۳۱۳]. یعنی: «معنای سخن ابراهیم ÷آنست که اگر من بت‌ها را پرستش کرده بودم، آن‌ها در روز رستاخیز (زنده شده) دشمن من می‌شدند»!.

این معنا را برخی از مفسّـران قدیمی دیگر نیز آورده‌اند چنان‌که قُرطبی اندلسی درتفسیرش می‌نویسد: «وَصفُ الـجَمـادِ بِالعَداوَةِ بِمَعني أنَّهُم عَدُوٌّ لِي ـ إن عَبَدتُهُم ـ يومَ القِيامَةِ» [۳۱۴]. یعنی: «ابراهیم ÷که اشیاء بی‌جان را به دشمنی وصف نمود، گفتۀ وی به معنای آنست که اگر من بت‌ها را پرستش کرده بودم، آن‌ها در روز رستاخیز دشمن من می‌شدند»! شوکانی یمنی در تفسیر «فتح القدیر» نیز بر همین رأی رفته است [۳۱۵]. و ظاهراً همگی تفسیر مذکور را از طبری گرفته‌اند که أقدم بر آنان بوده است. ولی چنان‌که گفتیم این تفسیر چندان موجّه نیست زیرا ظاهر آیۀ شریفه دلالت دارد بر این‌که بت‌های مشرکان در همان روزگار، دشمن ابراهیم بودند و سخنی از دشمنی آنان به ‌روز رستاخیز در آیۀ مزبور نرفته است.

از قدمای مفسّران، ابوزکریّا فَرّاء (متوفّی در سنۀ ۲۰۷ هـ ق) گفته است که سخن ابراهیم ÷به اصطلاح، «سخنی مقلوب» شمرده می‌شود. یعنی مراد ابراهیم ÷آن بوده که «من دشمن بت‌ها هستم [۳۱۶]» نه آنکه بت‌ها دشمن من باشند! این گفته اگر چه سخنی معقول است ولی با ظاهر آیۀ شریفه موافقت ندارد.

تفسیر صحیح آیۀ کریمه اینست که: ابراهیم ÷بت‌ها را به ‌اعتبار آن‌که از سوی مشرکان پرستیده می‌شدند (نه به اعتبار سنگ و چوب بودن‌شان!) دشمن عقیدۀ توحیدی ورستگاری خود می‌شمرد [۳۱۷]و آن‌ها را گمراه کنندۀ مردم می‌دانست چنان‌که پس‌ از ذکر آنان، به درگاه خداوند عرض کرد: ﴿رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضۡلَلۡنَ كَثِيرٗا مِّنَ ٱلنَّاسِ﴾[إبراهيم: ۳۶]. یعنی: «خداوندا، آن‌ها بسیاری از مردم را گمراه کرده‌اند»! و این سخن ازباب «مجاز» آمده و اعتبار «سببیّت» در آن رفته است یعنی بت‌ها، اسباب گمراهی مردم شده‌اند. البتّه ابراهیم ÷به‌ خوبی می‌دانست که بت‌ها فاقد شعور وادرا کند و سود و زیانی به کسی نمی‌رسانند چنان‌که به‌ صورت «استفهام انکاری» به بت ‌پرستان فرمود: ﴿قَالَ هَلۡ يَسۡمَعُونَكُمۡ إِذۡ تَدۡعُونَ٧٢ أَوۡ يَنفَعُونَكُمۡ أَوۡ يَضُرُّونَ٧٣﴾[الشعراء: ۷۲-۷۳]. یعنی: «هنگامی که بت‌ها را می‌خوانید، آیا آن‌ها سخن شما را می‌شنوند؟ یا شما را سود و زیانی می‌رسانند؟!.».

خلاصه آن‌که نسبت دشمنی و گمراه کردن برای بت‌های بی‌جان، نسبتی مجازی است [۳۱۸]و غفلت از این معنا، برخی از مفسّران را از درک آیۀ شریفه دور کرده است.

***

[۳۱۳] تفسیر طبری، ج۱۷، ص ۵۹۱. [۳۱۴] تفسیر قرطبی (الجامع لأحکام القرآن)، ج۷، ص۷۴. [۳۱۵] تفسیر شوکانی، ج۴، ص۱۰۴. [۳۱۶] به تفسیر شوکانی، ج۴، ص۱۰۴ بنگرید. [۳۱۷] از تفاسیر جدید، تفسیر «المیزان» از شیعه و تفسیر «المنیر» از أهل سنّت تقریباً همین رأی را برگزیده‌اند. [۳۱۸] چنان‌که کفّار زمانِ ما، «کعبۀ معظّمه» را دشمن خود می‌دانند!.