بازنگری در معانی قرآن

﴿وَٱلَّذِي جَآءَ بِٱلصِّدۡقِ وَصَدَّقَ بِهِۦٓ أُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡمُتَّقُونَ٣٣﴾[الزمر: ۳۳]. دعوتگران و تصدیق‌کنندگان قرآن:

در معنای این آیۀ شریفه، مفسّران اختلاف شگفتی دارند. طبرسی در تفسیرش آورده که سُدّی گفته است مراد از ﴿وَٱلَّذِي جَآءَ بِٱلصِّدۡقِ﴾جبریل است و ﴿صَدَّقَ بِهِ﴾بر محمّد اشارت می‌نماید [۳۵۹]. و از قول ابوالعالیه گزارش نموده که ﴿وَٱلَّذِي جَآءَ بِٱلصِّدۡقِ﴾رسول‌خدا صو ﴿صَدَّقَ بِهِ﴾ابوبکر است(۲). طبری در جامع‌البیان همین معنا را از علی ÷نقل می‌کند(۳). در عین ‌حال طبرسی گوید ﴿وَٱلَّذِي جَآءَ بِٱلصِّدۡقِ﴾محمّد صاست و ﴿صَدَّقَ بِهِ﴾علی ÷است(۴) و این قول را به أئمّه †نسبت می‌دهد. قتاده گفتـه است ﴿وَٱلَّذِي جَآءَ بِٱلصِّدۡقِ﴾رسول خدا صو ﴿صَدَّقَ بِهِ﴾مؤمنانند [۳۶۰]. سدّی گفته که هر دو جمله به رسول‌خدا صاشارت دارد(۲)...

آنچه مایۀ شگفتی می‌شود اینست‌که مفسّران مزبور کمتر به سیاق آیۀ شریفه ونکات آن توجّه کرده‌اند و گرنه اوّلاً در می‌یافتند که ﴿صَدَّقَ بِهِ﴾بدون تکرار موصول، به جملۀ ﴿وَٱلَّذِي جَآءَ بِٱلصِّدۡقِ﴾عطف شده است و اگر دو شخصیّتِ جدا از یکدیگر بودند، لازم می‌آمد که اسم موصول تکرار گردد و جمله به صورت «الَّذِي جاءَ بِالصِّدقِ وَالَّذِي صَدَّقَ بِه» در آید. این نکته را ابن عبّاس دریافته و به گزارش طبرسی گفته است: «وَلَو كانَ الـمُصَدِّقُ بِهِ غَيرَهُ لَقالَ: وَالَّذِي صَدَّقَ بِهِ»(۳).

ثانیاً خبری‌که برای جملۀ مزبور آورده شده یعنی ﴿أُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡمُتَّقُونَ﴾به صورت جمع آمده است بنابر این، مبتدای جمله نیز اشاره به فرد خاصّی ندارد تا او را با جبریل یا ابوبکر وغیره تطبیق دهیم ولذا باید کلمۀ «الَّذِی» را در ﴿وَٱلَّذِي جَآءَ بِٱلصِّدۡقِ﴾برای جنس بگیریم چنان‌که درآیۀ شریفۀ: ﴿وَخُضۡتُمۡ كَٱلَّذِي خَاضُوٓاْۚ أُوْلَٰٓئِكَ حَبِطَتۡ أَعۡمَٰلُهُمۡ﴾[التوبة: ۶۹]. ملاحظه می‌شود. و نیز مانند: ﴿كَٱلَّذِي يُنفِقُ مَالَهُۥ رِئَآءَ ٱلنَّاسِ﴾[البقرة: ۲۶۴]. که اسم موصول «الَّذِی» در اینجا به‌ معنای جمع آمده به ‌دلیل آنکه در پایان آیه می‌فرماید: ﴿لَّا يَقۡدِرُونَ عَلَىٰ شَيۡءٖ مِّمَّا كَسَبُواْ﴾علاوه برآنچه گفتیم، سیاق آیۀ شریفه را نیز لازمست در نظر داشت که ابتدا می‌فرماید:

﴿فَمَنۡ أَظۡلَمُ مِمَّن كَذَبَ عَلَى ٱللَّهِ وَكَذَّبَ بِٱلصِّدۡقِ إِذۡ جَآءَهُۥٓۚ أَلَيۡسَ فِي جَهَنَّمَ مَثۡوٗى لِّلۡكَٰفِرِينَ٣٢﴾[الزمر: ۳۲]. یعنی: «پس کیست ستمکارتر از کسی که بر خدا دروغ بست وپیام راستین (او) را که به‌سویش آمده تکذیب نمود، آیا در دوزخ جایگاهی برای کافران (حقّ‌پوشان) نیست؟» سپس درپی این آیۀ کریمه از مؤمنانی‌که دیگران را به‌ پیام خدا فرامی‌خواندند وخود آن را تصدیق نمودند، سخن می‌گوید ومی‌فرماید: ﴿وَٱلَّذِي جَآءَ بِٱلصِّدۡقِ وَصَدَّقَ بِهِۦٓ أُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡمُتَّقُونَ٣٣ لَهُم مَّا يَشَآءُونَ عِندَ رَبِّهِمۡۚ ذَٰلِكَ جَزَآءُ ٱلۡمُحۡسِنِينَ٣٤﴾[الزمر: ۳۳-۳۴]. یعنی: «و کسی که پیام راستین را آورد (و دیگران را بدان فراخواند) و خود آن را تصدیق نمود آنان، همان متّقیانند. برای ایشان‌ نزد خداوندگارشان هر چه بخواهند فراهم است، اینست پاداش نیکوکاران».

ابوحیّان اندلسی درتفسیر ادیبانۀ «البَحر المُحیط» این‌معنا را به‌خوبی دریافته و می‌نویسد:

﴿وَٱلَّذِي جَآءَ بِٱلصِّدۡقِ﴾ مُعادِلٌ لِقَولِهِ ﴿فَمَنۡ أَظۡلَمُ﴾ و﴿وَصَدَّقَ بِهِ﴾مُقابِلٌ لِقَولِهِ﴿وَكَذَّبَ بِٱلصِّدۡقِ﴾و ﴿وَٱلَّذِي﴾جِنسٌ كأنَّهُ قالَ: وَالفَرِيقُ الَّذِي جاءَ بِالصِّدقِ ويدُلُّ عَلَيهِ﴿أُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡمُتَّقُونَ﴾وجَمعٌ كمـا أنَّ الـمُرادَ بِقَولِهِ﴿فَمَنۡ أَظۡلَمُ﴾ يرادُ بِهِ جَمعٌ وَلِذلِك قالَ ﴿مَثۡوٗى لِّلۡكَٰفِرِينَ﴾ [۳۶۱].

یعنی: ﴿وَٱلَّذِي جَآءَ بِٱلصِّدۡقِ﴾در مقابل ﴿فَمَنۡ أَظۡلَمُ مِمَّن كَذَبَ عَلَى ٱللَّهِ﴾آمده است و ﴿وَصَدَّقَ بِهِ﴾در برابر ﴿وَكَذَّبَ بِٱلصِّدۡقِ﴾قرار دارد و کلمۀ ﴿وَٱلَّذِي﴾جنس است مانند آنکه فرموده باشد (الفَرِيقُ الَّذِي جاءَ بِالصِّدقِ) و بر این معنا عبارت ﴿أُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡمُتَّقُونَ﴾دلالت می‌کند که این نیز به لفظ جمع آمده است همان‌گونه که از ﴿فَمَنۡ أَظۡلَمُ مِمَّن كَذَبَ عَلَى ٱللَّهِ﴾نیز ارادۀ جمع شده و از این ‌رو فرمود: ﴿لَيۡسَ فِي جَهَنَّمَ مَثۡوٗى لِّلۡكَٰفِرِينَ﴾.

***

[۳۵۹] و ۲- مجمع‌البیان، جزء ۲۳، ص ۱۵۵. ۳- جامع‌البیان، ج ۲۰، ص ۲۰۵. ۴- مجمع‌البیان، جزء ۲۳، ص ۱۵۵. [۳۶۰] و ۲- جامع البیان، ج ۲۰، ص ۲۰۵. ۳- مجمع البیان، ج۲۳، ص ۱۵۵. [۳۶۱] تفسیر البحر المحیط، جلد۷، ص ۴۲۸.