بازنگری در معانی قرآن

﴿وَلَا تَنكِحُواْ مَا نَكَحَ ءَابَآؤُكُم مِّنَ ٱلنِّسَآءِ إِلَّا مَا قَدۡ سَلَفَ...﴾[النساء: ۲۲]. معنای این استثناء چیست؟

ازدواج با ارحام نزدیک مانند مادر، خواهر، خاله، عمّه... در اسلام حرام شده است (نساء: ۲۳) ولی در پاره‌ای از مذاهب ـ مانند آئین زرتشت ـ ازدواج با ارحام نزدیک (مثل خواهر) جایز بود و آن را خوید و ده (یا خویتودس) می‌گفتند [۱۱۰].

در عربِ دوران جاهلیّت، رسم بر این بود که پس از مرگ پدر، پسر بزرگ‌ترِ وی «زن پدر» را به میراث می‌بُرد و اگر او را برای نکاح نمی‌پسندید، به دیگری می‌بخشید! و آیۀ ۱۹ از سورۀ شریفۀ نساء ناظر به همین کار ناپسند است که می‌فرماید:

﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ لَا يَحِلُّ لَكُمۡ أَن تَرِثُواْ ٱلنِّسَآءَ﴾[النساء: ۱۹].

«ای کسانی که ایمان آورده‌اید بر شما حلال نیست که زنان را به میراث برید...» و در آیۀ ۲۲ از همین سوره به تأکید آمده است: «با زنانی که پدران‌تان آن‌ها را به ازدواج خود در آوردند، زنا شویی نکنید، مگر آنچه پیش از این گذشت...».

سخن در معنای ﴿إِلَّا مَا قَدۡ سَلَفَ﴾[النساء: ۲۳]. [۱۱۱]است که مراد از آن چیست؟ برخی گفته‌اند معنایش اینست که: «إلّا ما قَد سَلَفَ فَدَعُوهُ فَهُوَ جائِزٌ لَكم» «مگر آنچه پیش از این گذشت که آن را وا گذارید ولی برای‌تان جائز است»!! أمّا أبوالقاسم بلخی (از أئمّۀ معتزله) به گزارش شیخ طبرسی گفته است که: این رأی بر خلاف «اجماع» بشمار می‌آید و در آئین اسلام سابقه ندارد. قُطرُب (محمّد بن مُستنیر) که از بزرگان نحو و شاگرد سیبِوَیه بوده گفته است معنای استثناء مزبور اینست که: «لكن ما سَلَفَ فَاجتَنِبُوهُ وَدَعُوهُ» «ولی از آنچه پیش از این گذشت دوری گزینید و آن را رها سازید». این تفسیر نیز در خور آیۀ شریفه نیست هر چند برخی از مفسّران چون أبِی السُّعُود آن را پسندیده‌اند [۱۱۲]. زیرا هیچ معنایی را ـ جُز تأکید برای لا تَنکِحُوا ـ افاده نمی‌کند و به قول أهل فنّ: «التَّأسيسُ خَيرٌ مِنَ التَّأكيدِم!».

راه حلِّ مشکل، رجوع به قرآن و یافتن نظایر این استثناء است. در سورۀ شریفۀ مائده پس‌ از آن‌که حکم تحریم ‌شکار در حال إحرام‌ را بیان می‌فرماید، در پی آن گوید: ﴿عَفَا ٱللَّهُ عَمَّا سَلَفَ﴾[المائدة: ۹۵]. «آنچه را پیش‌ از این گذشت، خدا عفو نمود». شبیه این تعبیر را در سورۀ انفال می‌یابیم که می‌فرماید: ﴿قُل لِّلَّذِينَ كَفَرُوٓاْ إِن يَنتَهُواْ يُغۡفَرۡ لَهُم مَّا قَدۡ سَلَفَ﴾[الأنفال: ۳۸]. «به کافران بگو: اگر (از کفر) باز ایستند، آنچه پیش از این گذشت مورد عفو قرار می‌گیرد». بنابر این می‌توان گفت که در استثنای ﴿إِلَّا مَا قَدۡ سَلَفَ﴾‌ نیز همین معنا اراده شده که خطاب به مؤمنان می‌فرماید: «إلّا ما قد سَلَفَ مِن ذلِك النِّكاحِ فإنَّهُ مَعفُوٌّ عَنه»! (مگر آنچه از زنا شویی مزبور در گذشته روی داد که عفو شده است). و البتّه تعبیر «عفو» نشان می‌دهد که این‌ کار قبلاً هم ناپسند بوده و با اعلام تحریم از سوی قرآن زشتی آن آشکار تر شده است چنان‌که در دنبالۀ آیۀ مزبور می‌فرماید: ﴿إِنَّهُۥ كَانَ فَٰحِشَةٗ وَمَقۡتٗا وَسَآءَ سَبِيلًا﴾«همانا آن عمل، زشتکاری و مایۀ خشمِ (خداوند) و بدراهی است». چنین وصفی البتّه، ناپسندی ازدواج مزبور را قبل از تحریم قرآن کریم نیز نشان می‌دهد.

***

[۱۱۰] به کتاب «وندیداد» با توضیح آقای هاشم رضی ( ج۲، ص ۹۲۵ به بعد) نگاه کنید. [۱۱۱] این بخش از آیه، در آیۀ ۲۳ سورۀ نساء تکرار شده است ﴿أَن تَجۡمَعُواْ بَيۡنَ ٱلۡأُخۡتَيۡنِ إِلَّا مَا قَدۡ سَلَفَ﴾. [۱۱۲] أبی السّعود در تفسیرش به عنوان «قول اوّل» می‌گوید: «مُفِيدٌ لِلمُبالَغَة فِي التَّحرِيمِ». سپس می‌افزاید که این کلام به تعلیق برمحال می‌ماند!.