بازنگری در معانی قرآن

﴿قُلۡ مَنۢ بِيَدِهِۦ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيۡءٖ وَهُوَ يُجِيرُ وَلَا يُجَارُ عَلَيۡهِ إِن كُنتُمۡ تَعۡلَمُونَ٨٨﴾[المؤمنون: ۸۸]. یُجارُ عَلَیه چه معنایی دارد؟

از ترجمه‌های قرآن‌کریم، کمتر ترجمه‌ای عبارت «وَ لايجارُ عَلَيهِ» را بدرستی به فارسی برگردانده است. به ‌عنوان نمونه: یکی از مترجمان می‌نویسد: «به بی‌پناهان پناه می‌دهد و نیاز به پناه دادن ندارد [۲۷۹]». مترجم در اینجا به معنای کلمۀ «عَلَيهِ» توجّه ننموده است. در ترجمۀ دیگر می‌خوانیم: «آن پناه دهنده‌ای که خود بی‌نیاز از حمایت و پناه است [۲۸۰]». این ترجمه نیز اشکال ترجمۀ نخست را دارد. سوّمین مترجم می‌نویسد: «او به همه پناه دهد و حمایت کند و از او کس حمایت نتواند کرد [۲۸۱]». چهارمین نوشته است: «او پناه می‌دهد و در پناه کسی نمی‌رود [۲۸۲]». پنجمین مترجم مرقوم داشته است: «او پناه دهد و به او پناه داده نشود [۲۸۳]» و...

چنان‌که اشاره نمودیم، مترجمان محترم کلمۀ «عَلَيهِ» را در متن آیۀ شریفه، مورد توجّه و دقّت قرار نداده‌اند. آیۀ شریفه می‌فرماید: «او پناه می‌دهـد و بر ضدّ او، کسی پناه داده نشود». یعنی «اگر خدای تعالی دربارۀ مُجرمی ارادۀ عقوبت کند، هیچ کس نمی‌تواند، شخص مجرم را پناه دهد و از عقوبت خدا برهاند. چنان‌که زمخشری در «کشّاف» می‌نویسد: «ولا يغِيثُ أحَدٌ أحَداً» [۲۸۴]. هیچ کس (در برابر خدا) به فریاد دیگری نرسد. قاضی بیضاوی در «أنوار التّنزیل وأسرار التّأویل» می‌نویسد: «يغِيثُ مَن يشاءُ وَيحرُسُهُ ولا يغاثُ أحَدٌ وَلا يمنَعُ مِنهُ وَتَعدِيتُهُ بِعَلي لِتَضمِينِ مَعنَي النُّصرَة» [۲۸۵]«خدا هر کس را که خواهد به فریادش می‌رسد و نگهداری می‌کند و از هیچ کس فریاد رسی و دفاع نشود و کلمۀ یُجارُ با «عَلی» متعدّی شده تا معنای نصرت را در بر داشته باشد». طبرسی در «مجمع البیان» می‌نویسد: «مَن أرادَ بِسُوءٍ لـم يقدِر عَلى مَنعِهِ أحَدٌ» [۲۸۶]«کسی که خداوند ارادۀ بدی درباره‌اش کند، هیچ کس بر جلوگیری از او توانایی ندارد» و خلاصه این‌که عموم مفسّران بزرگ، بر این معنا اتّفاق دارند و آیۀ کریمه به ‌لحاظ مفهوم نظایری چند در قرآن مجید نیز دارد مانند این‌که می‌فرماید: ﴿قُلۡ إِنِّي لَن يُجِيرَنِي مِنَ ٱللَّهِ أَحَدٞ﴾[الجن: ۲۲]. «بگو: هیچ کس مرا در برابر خدا پناه نخواهد داد» یا می‌فرماید: ﴿وَإِن يَخۡذُلۡكُمۡ فَمَن ذَا ٱلَّذِي يَنصُرُكُم مِّنۢ بَعۡدِهِ﴾[آل عمران: ۱۶۰]. «اگر خدا یاری شما را ترک کند پس کیست آن کس که بعد از او، شما را یاری دهد؟!».

***

[۲۷۹] به ترجمۀ قرآن، اثر آقای ناصر مکارم شیرازی نگاه کنید. [۲۸۰] به ترجمۀ قرآن، اثر خانم طاهره صفّاری بنگرید. [۲۸۱] به ترجمۀ قرآن، اثر آقای مهدی إلهی قمشه‌ای نگاه کنید. [۲۸۲] به ترجمۀ قرآن، اثر آقای محمّدمهدی فولادوند بنگرید. [۲۸۳] به ترجمۀ قرآن، اثر آقای داریوش شاهین نگاه کنید. [۲۸۴] به تفسیر کشّاف، ج۲، ص۲۰۰ بنگرید. [۲۸۵] به تفسیر أنوار التّنزیل و أسرار التّأویل، ج۲، ص۱۱۳ نگاه کنید. [۲۸۶] به مجمع البیان، جزء ۱۸، ص۱۷۰ بنگرید.