بازنگری در معانی قرآن

﴿ذَٰلِكَ ٱلۡكِتَٰب﴾.

در این‌که چرا سورۀ کریمۀ بقره با ﴿ذَٰلِكَ ٱلۡكِتَٰب﴾آغاز شده؟ مفسّران به اختلاف سخن گفته‌اند زیرا در زبان عرب، کلمۀ «ذلِكَ» برای اشاره به اشیاء دور یا غایب بکار می‌رود، برخلاف «هذا» که به شیء نزدیک و حاضر اشارت دارد. شیخ طبرسی در تفسیر «مجمع البیان» از قول فَرّاء (متوفّی در سال ۲۰۷ هـ ق) نقل کرده که وی گوید معنای آیه آنست که: «هذَا القُرآنُ، ذلِك الكتابُ الَّذِي وَعَدتُك» «این قرآن، همان کتابی ‌است‌ که پیش‌ از این به ‌تو ـ ای محمّد صـ وعده داده‌ام» و این معنا با ظاهر آیه چندان ملایمتی ندارد از این‌ رو فرّاء خود بدین قول بسنده نمی‌کند [۲۱]. برخی گفته‌اند که «ذلِك» در اینجا به تورات یا انجیل اشارت دارد ولی شیخ طبرسی، این رأی را دور از صواب می‌داند و می‌گوید که آندو کتاب دستخوش تحریف شده‌اند و در آیۀ شریفه از کتابی سخن رفته که: لا رَيبَ فِيهِ هُدي لِلمُتَّقِين [۲۲]. زمخشری در تفسیر کشّاف، کلمۀ ذلِکَ را اشاره به الف. لام. میم که پیش از آن آمده، بر می‌شمرد و می‌نویسد: «وَقَعَتِ الإشارَةُ إلي الـم بَعدَ ما سَبَقَ التَّكلُّمُ بِهِ» [۲۳]. و قول وی نیز با اطلاق «الکِتابُ» پس‌ از ذکر «ذلِکَ» نمی‌سازد. مفسّران سَلَف چون ابن‌عبّاس و مجاهد و عِکرمه و سُدِّی ـ چنان‌که طبری در تفسیرش آورده [۲۴]ـ کلمۀ ذلِکَ را در اینجا به معنای «هذا» تفسیر نموده‌اند، بدون آن‌که شاهد و دلیلی را برای آن نشان دهند.

در روش تفسیری ما لازم است نخست به دیگر سوره‌های قرآن کریم بنگریم تا از سلیقۀ قرآن در این ‌باره آگاه شویم سپس به تدبّر و نکته‌یابی در آیۀ شریفه بپردازیم.

با رجوع به سر آغاز برخی از سوره‌های قرآنی ملاحظه می‌کنیم که اسم اشاره به اشیاء دور یا غایب، صریحاً برای آیات قرآنی بکار رفته است. مثلاً در آغاز سورۀ «نَمل» می‌فرماید:

﴿تِلۡكَ ءَايَٰتُ ٱلۡقُرۡءَانِ وَكِتَابٖ مُّبِينٍ﴾[النمل: ۱]. «این آیات قرآن و (آیه‌های) کتابی روشن است».

و در آغاز سورۀ «حِجر» می‌فرماید:

﴿تِلۡكَ ءَايَٰتُ ٱلۡقُرۡءَانِ وَكِتَابٖ مُّبِينٍ﴾«این آیات کتاب و (آیه‌های) قرآنی روشن است». و می‌دانیم‌که کلمۀ «تِلكَ» مؤنّث ذلِکَ است و به همان معنی می‌آید و در اینجا به اعتبار «آیات» به ‌صورت مؤنّث استعمال شده است. بنابر این نتیجه می‌گیریم ‌که در «ذلِکَ الکِتاب» نیز مانند «تِلکَ آیاتُ القُرآن» قرآن مجید، اشاره به خود دارد. و اکثر مفسّران سَلَف که «ذلِکَ» را به ‌معنای «هذا» گرفته‌اند، از این معنی دور نشده‌اند لیکن نکته‌ای در سخن‌شان ناگفته مانده‌ که چرا برای کتاب حاضر، تعبیر «ذلِکَ» بکار رفته است؟.

آنچه از قرآن‌کریم بر می‌آید اینست‌ که واژۀ ذلِکَ (یا تِلکَ) علاوه بر معنای اصلی خود، گاهی برای اشاره به «مقام رفیعِ» کسی یا چیزی نیز بکار می‌رود و به‌ قول شیخ محمّد جواد بلاغی در تفسیر «آلاءالرّحمن»: «وذلِك مُتَعارَفٌ عِندَ العربِ في الإشارةِ إلَي العَظيمِ الرَّفيعِ الشّأن». گواه این سخن‌ را در سورۀ شریفۀ یوسف باید جُست آنجا که زلیخا (اِمرَأةُ العَزِيز) در حضور یوسف ÷و در مقام تجلیل از وی، به ‌زنان در باره خطاب نموده می‌گوید: ﴿فَذَٰلِكُنَّ ٱلَّذِي لُمۡتُنَّنِي فِيهِ﴾[یوسف: ۳۲]. یعنی این فرشته ‌رُخسار [۲۵]که شما را به ‌حیرت افکنده، همانست ‌که دربارۀ وی ملامتم کردید! به قول سعدی شیر از: گرش ببینی و دست از ترنج بشناسی روا بود که ملامت کنی زلیخا را!.

قرآن مجید در قالب «فَذلِكنَّ الَّذِي» به ‌جای «فَهذَا الَّذِي» تجلیل عاشقانۀ زلیخا را از یوسف ÷نشان می‌دهد [۲۶]. بنابر این باید گفت که در «ذلِك الكتابُ» رفعت مقام قرآن کریم اراده شده است و لذا می‌توانیم سر آغاز سورۀ بقره را چنین ترجمه کنیم:

«این نامۀ (بلندپایه) هیچ شکّی درآن نیست [۲۷]، رهنمای پرهیزکاران است».

***

[۲۱] به کتاب «معانی القرآن» اثر فرّاء، ج۱، ص ۱۰ نگاه کنید. [۲۲] به مجمع البیان، ج۱، ص۷۷ بنگرید. [۲۳] تفسیر کشّاف، ج۱، ص ۳۲. [۲۴] به جامع البیان، ج۱، ص ۲۲۸ و ۲۲۹ نگاه کنید. [۲۵] اشاره به آنست که زنان گفتند: ﴿إِنۡ هَٰذَآ إِلَّا مَلَكٞ كَرِيمٞ﴾[یوسف: ۳۱]. [۲۶] اگر یوسف ÷از زنان درباری دور بود و دقیقاً اورا نمی‌دیدند البتّه پیش‌از سخن زلیخا، نمی‌گفتند: ﴿حَٰشَ لِلَّهِ مَا هَٰذَا بَشَرًا إِنۡ هَٰذَآ إِلَّا مَلَكٞ كَرِيمٞ﴾[یوسف: ۳۱]. [۲۷] یعنی در این امر که قرآن ازسوی خداوند جهانیان نازل شده جای تردید نیست چنان‌که این معنی را در آغاز سورۀ سجده صریحتر بیان فرموده است: ﴿تَنزِيلُ ٱلۡكِتَٰبِ لَا رَيۡبَ فِيهِ مِن رَّبِّ ٱلۡعَٰلَمِينَ٢﴾[السجدة: ۲].