جایگاه سنت در قانونگذاری

آیا امام بخاری/، تمام احادیث صحیح را در کتابش جمع آوری نموده است؟

احمد امین می‌گوید: امام بخاری احادیث صحیح کتاب خود را از بین ششصدهزار حدیث برگزیده است.

بررسی این موضوع بر دو نکته متمرکز خواهد بود:

۱- تعداد احادیث متدوال در عصر بخاری: بدون تردید تعداد احادیث متداول در عصر امام بخاری بیش ازششصد هزار حدیث بوده است. چنانکه از امام احمد منقول است که می‌گوید: هفتصد و چند هزار حدیث به صحت رسیده و این جوان (ابوزرعه) ادعا می‌کند که هفتصد هزار حدیث حفظ نموده است.

اکنون سؤال این است که حیقیقت این رقم بزرگ یا به عبارتی حقیقت این‌همه حدیث چیست؟ آیا همه آن‌ها، احادیثی در موضوعات مختلف می‌باشند یا اینکه احادیثی دارای طرق مختلفند؟ و آیا همه احادیث، به پیامبر جمنسوبند یا اینکه به صحابه و تابعینشنیز نسبت داده می‌شوند؟

برای پاسخ این سؤالات لازم است، اختلاف محدثین را در معانی حدیث و خبر و اثر متذکر شویم. برخی گفته‌اند: حدیث به آن چیزی گفته می‌شود که به پیامبر جمنسوب می‌باشد. بنابراین هر وقت کلمه حدیث بصورت مطلق گفته شود، منظور احادیث مرفوع است، نه موقوف. مگر اینکه دلیلی وجود داشته باشد که آن‌ها را نیز در بر بگیرد.

اما خبر، عام است؛ هم مرفوع را شامل می‌شود و هم موقوف و تمام اخبار منسوب به صحابه و تابعینشرا. به همین سبب هر حدیث را خبر می‌گویند، اما هر خبر را حدیث نمی‌گویند. عده‌ای گفته‌اند: حدیث، شامل هر خبر مرفوع (منسوب به پیامبرج) و هر خبر موقوف (منسوب به صحابه و تابعینش) می‌باشد. طبق این نظریه، حدیث و خبر، دو واژه مترادف هستند.

اما اثر: مترادف با خبر است و فقهای خراسان موقوف را اثر می‌نامند و مرفوع را خبر. [۱۷۰]

این بود اختلاف علما در تعریف دقیق حدیث، خبر و اثر. بدین ترتیب به راحتی تعداد ششصد و یا هفتصد هزار حدیث قابل درک است.

این رقم، شامل تمام احادیث منقول از پیامبر ج، صحابه و تابعینشمی‌شود و علاوه بر آن طرق متعدد یک حدیث را نیز در برمی‌گیرد. بسا اوقات محدث، یک حدیث را از طرق متعدد روایت می‌کند، بدین صورت که روایان متعددی، از یک صحابی و یا از یک تابعی، روایتی را نقل می‌کنند. اینجاست که محدث، تمام این طرق را مورد توجه قرار می‌دهد. چنانکه گاهی یک حدیث دارای ده طریق می‌باشد و محدث، آن را به عنوان ده حدیث بیان می‌کند؛ حال آنکه یک حدیث بیش نیست. ابراهیم بن سعید جوهری می‌گوید: «كل حديث لم يكن عندي من مائة وجه فأنا فيه يتيم» [۱۷۱]یعنی:«هر حدیثی که از کمتر از صد طریق به دستم برسد، من در نقل آن حدیث یتیم بشمار می‌روم».

با این توضیح اگر اقوال، افعال و تقریرات پیامبر جباضافه اقوال صحابهشو همینطور طرق هر حدیث منسوب به پیامبر ج، صحابه و تابعینشجمع آوری شوند، به هیچ عنوان وجود رقم بالایی در تعداد احادیث عجیب به نظر نمی‌رسد.

علامه شیخ طاهر جزائری می‌گوید: با این توضیح که برخی از محدثین، حدیث را به احادیث مرفوع و موقوف اطلاق می‌کنند، اشکال بوجود آمده برای خیلی از مردم برطرف می‌شود؛ منظورم تعجب و اشکالی است که برای مردم با شنیدن این مطلب به وجود می‌آید که: فلانی، هفتصد هزار حدیث را حفظ داشته است. زیرا آن‌ها وجود تعداد زیادی از احادیث را بعید می‌دانند و سؤال می‌کنند چرا این همه حدیث، اکنون در دسترس نمی‌باشد؟ آیا حفّاظ حدیث فقط یک دهم آن‌ها را نقل کرده‌اند؟ چگونه به خود اجازه داده‌اند، که اکثر احادیث پیامبر جرا کتمان کنند؟

برای این منظور جای دارد روایات ذیل را که بیانگر مقدار و حقیقت حفظ حفّاظ حدیث است، مورد توجه قرار دهیم:

از امام احمد نقل شده است که می‌گوید: هفتصد و چند هزار حدیث به صحت رسیده و این جوان (ابوزرعه) ادعا دارد که هفتصد هزار حدیث را حفظ نموده است. بیهقی می‌گوید: منظور امام احمد، احادیث پیامبر جو اقوال صحابه و تابعینشمی‌باشد.

ابوبکر محمد بن عمر رازی می‌گوید: ابوزرعه هفتصد هزار حدیث حفظ داشت و یکصد و چهل هزار حدیث فقط در زمینه تفسیر حفظ داشت.

از امام بخاری نقل است که گفته است: صد هزار حدیث صحیح و دویست هزار حدیث غیر صحیح حفظ دارم.

از امام مسلم منقول است که گفته است: این مسند صحیح را از بین سیصد هزار حدیث که شنیده‌ام، جمع آوری نمودم.

مثلاً آنچه ابوزرعه در زمینه تفسیر حفظ داشته، بدین صورت قابل درک است که به عنوان مثال: ده نظریه از مفسرین در مورد ﴿ٱلنَّعِيمِ﴾در آیه ﴿ثُمَّ لَتُسۡ‍َٔلُنَّ يَوۡمَئِذٍ عَنِ ٱلنَّعِيمِ٨﴾[التكاثر: ۸]. نقل شده و کسانی که حدیث را به معنای عام اطلاق می‌کنند، هر یک از این نظریات را حدیث می‌گویند.

همینطور در مورد ﴿ٱلۡمَاعُونَ٧﴾در آیه ﴿ٱلَّذِينَ هُمۡ يُرَآءُونَ٦ وَيَمۡنَعُونَ ٱلۡمَاعُونَ٧﴾[الماعون: ۶-۷] شش نظریه وجود دارد. [۱۷۲]

۲- احادیثی که نزد امام بخاری به صحت رسیده است:

مؤلف فجرالإسلام چنین می‌پندارد که از مجموع ششصد هزارحدیث متداول در آن زمان فقط چهار هزار حدیث غیر تکراری نزد امام بخاری به صحت رسیده که وی آن‌ها را در کتاب خود ثبت نموده است.

احمد امین به خواننده کتاب خود وانمود می‌کند که امام بخاری تمام احادیث صحیح را که تعدادشان از مرز چهار هزار تجاوز نمی‌کند، جمع آوری کرده است. در حالی که علمای سنت چنین چیزی را قبول ندارند. چنانکه ابن صلاح در مقدمه‌اش می‌گوید: امام بخاری و امام مسلم، تمام احادیث صحیح را در کتاب‌هایشان جمع آوری ننموده و خود را به این عمل ملزم نیز ندانسته‌اند. امام بخاری می‌گوید: من در کتابم جز احادیث صحیح، چیزی دیگر ذکر نکرده‌ام و چه بسا احادیث صحیحی را از ترس طولانی شدن کتاب ترک نموده‌ام.

امام مسلم نیز گفته است: تمام احادیثی را که نزد من به صحت رسیده است، ثبت کرده و فقط احادیثی را ذکر نموده‌ام که صحت آن‌ها، مورد اتفاق است. [۱۷۳]

حافظ ابن کثیر می‌گوید: بخاری و مسلم، خود را ملزم به تخریج تمام احادیث صحیح ننموده‌اند. زیرا آن‌ها احادیثی را صحیح دانسته‌اند که خودشان، آن‌ها را در کتاب‌هایشان نقل نکرده‌اند. چنانچه ترمذی، تصحیح احادیثی را توسط بخاری نقل می‌کند که در کتاب بخاری وجود ندارد، بلکه در کتاب‌های سنن و... وجود دارد. [۱۷۴]

حافظ حازمی در کتاب شروط الأئمة الخمسة می‌گوید: بخاری خود را ملزم به نوشتن هر حدیثی که نزد وی به صحت رسیده، نکرده است. چنانکه ابوالفضل عبدالله بن احمد بن محمد می‌گوید: طلحه در کتابش از ابوسعید مالینی خبر داده که وی از عبدالله بن عدی خبر می‌دهد که گفته است: محمد بن احمد به من گفت: از محمد بن حمدویه شنیدم که می‌گفت: محمد بن اسماعیل (بخاری) گفته است: صدهزار حدیث صحیح و دویست هزار حدیث غیر صحیح حفظ دارم.

هم‌چنین حازمی از امام بخاری نقل می‌کند که گفته است: «لم أخرج في هذا الكتاب إلا صحيحاً و ما تركت من الصحيح أكثر» [۱۷۵]یعنی:«در این کتاب جز روایات صحیح را نیاورده‌ام و تعداد احادیث صحیحی که ترک کرده‌ام، بیشتر از تعداد احادیثی است که ذکر نموده‌ام».

بنابراین چون علما معتقدند که امام بخاری تمام احادیث صحیح را در کتابش جمع ننموده و وی مجموعاً صدهزار حدیث صحیح حفظ بوده، پس مطلبی که مؤلف فجرالإسلام آن را نقل کرده، درست نیست و سخنی عامیانه و بدور از علم و تحقیق است.

[۱۷۰] توجیه النظر ص۳. [۱۷۱] تأنیب الخطیب۱۵۱. [۱۷۲] توجیه النظر ص۳- ۴؛ هم‌چنین نگا: فتح الملهم شرح صحیح مسلم. ج۱ ص۲. [۱۷۳] مقدمۀ علوم الحدیث، ص۱۰؛ این عبارت امام مسلم در صحیح مسلم (۲/۱۵) در باب التشهد فی الصلاۀ آمده است. [۱۷۴] اختصار علوم الحدیث ص۹ـ۱۰ [۱۷۵] شروط الأئمة الخمسة از حازمی، ص۴۷ که با کتاب شروط الأئمة الستة از حافظ ابن طاهر مقدسی چاپ شده است.