سیزدهم: آزادی‌ها در دوران علی
اصل آزادی یکی از مبانی اساسی بوده که نظام حکومتی در دوران خلفای راشدین بر آن استوار بود، این اصل (آزادی) را در چهارچوب قوانین شریعت اسلام برای همه تضمین کرده است و دعوت اسلام برای آزادی همه مردم، دعوتی گسترده و فراگیر است و کمتر دعوتی در تاریخ وجود دارد که این همه آزادی را برای بشر به ارمغان آورده باشد و این دعوت در گام نخست به سوی توحید و عبادت و بندگی خداوند متعال است، همانگونه که آیات متعدد قرآن بیانگر این حقیقت است، چون تنها با توحید و یکتا پرستی همه مردم از دام عبادت دیگر اشیاء و افراد آزاد می‌شوند و دعوت به توحید همه معانی آزادی و استقلال را در بردارد و آزادی را به معنای صحیح و با مصداق‌ها و مفاهیم درست آن برای جامعه انسانی به ارمغان می‌آورد، مانند امر به معروف و نهی از منکر و نهی از اینکه کسی به اجبار دین را بپذیرد و در مواردی آزادی با معنی رحمت مخلوط شده و در صورت‌هایی همچون مهربانی نسبت به یکدیگر، عدالت، شورا و برابری مطرح می‌شود، چون تمام اصول و مبانی که اسلام منادی آن است جز با رعایت اصل آزادی به درستی به اجرا در نمی‌آید و محقق نمی‌شود و رعایت این اصل در انتشار و تبلیغ دین اسلام و هموار کردن راه فتوحات اسلامی و گسترش حاکمیت اسلام در دوران خلفای راشدین سهم مؤثر داشته و نقش بسزایی ایفا کرده است، اسلام به انسان کرامت و احترام در خور شایسته‌ای می‌دهد و آزادی را به بهترین شکل ممکن برایش تضمین می‌کند و از طرفی نظام‌های حاکم بر ایران و روم در آن زمان، حکومت استبدادی و خودکامگی بودند که با نهایت سنگدلی با مردم رفتار می‌کردند و بویژه مخالفان سیاسی و اقلیت‌های مذهبی به بدترین شکل مورد ظلم و ستم قرار می‌گرفتند و تحت فشار بودند.
امّا اسلام در دوران پیامبر ج و خلفای راشدین آنقدر برای مردم آزادی عمومی و عدالت و برابری آورده بود که تا امروز هم مشهور است و هر جا حاکمیت اسلامی به معنای صحیح آن وجود داشته باشد، عدالت هم وجود دارد.[١٠٤٤]
از امیر مؤمنان علی س سخنانی در مورد دفاع از آزادی روایت شده است و ایشان به گونه‌ای رفتار می‌کرد که در تضمین آزادی به همه کمک می‌کرد و می‌فرماید: «دشمنی با مردم توشه بسیار بدی برای قیامت است.[١٠٤٥] این سخن کوتاه امام بیانگر این است که دشمنی با مردم به هر شکلی که باشد در اسلام ناروا است و یادآور می‌شود که هرکس بدون دلیل شرعی با مردم دشمنی کند، در روز قیامت به عذاب گرفتار خواهد شد. معروف است که ایشان فرمودند: اینکه بر اساس گمان قضاوت کنیم از عدالت به دور است.[١٠٤٦] منظور از این سخن این است که مردم را با شبهه متهم و محکوم کردن نادرست است و نباید با شک و گمان علیه کسی حکم صادر کنیم، بلکه بر اساس یقینی که مستند به ادله قطعی است، حکم باید صادر شود و بهترین و معتبرترین ادلّه نصوص شرعی هستند.[١٠٤٧]
قانونی که امروز نظام‌های بشری تصویب کرده‌اند و توسط مسلمین اعمال شد، مبنی بر اینکه متهم تا اثبات جرم تبرئه است، اسلام از هزار و چهارصد سال پیش اعلان کرده بود و توسط مسلمانان به اجراء در آمده است.[١٠٤٨] آزادی در دوران سیدنا علی س به بهترین و زیباترین شکل تجلّی یافت، این در حالی بود که در آن زمان شرایط استثنایی فتنه‌ها، توطئه‌ها و جنگ‌ها و ناآرامی‌ها حاکم بود و این شرایط اقتضاء می‌کرد که آزادی‌ها محدود شوند و رفت و آمد‌ها و نشست و برخاست‌ها را کنترل نمایند و یا به تعبیری دیگر حکومت نظامی اعلام شود. امّا با وجود همه این‌ها علی س آزادی را برای هیچیک از طرفداران و مخالفانش محدود نکرد و کسی را مجبور نمی‌کرد که تحت حاکمیتش بماند، و‌یا به جبر کسی را بیرون نکرد و حتّی کسی را مجبور نمی‌کرد در جنگ با دشمنان او شرکت کند و مانع پیوستن کسی به معاویه نمی‌شد.[١٠٤٩]
عبدالله بن مسعود، عبیده سلمانی و ربیع خُثیم را که نمی‌خواستند با او در جنگ شرکت داشته باشند مجبور نکرد و آزاد گذاشت. بلکه آن‌ها را مخیّر کرد به هر مرزی که می‌خواهند بروند.[١٠٥٠] بعد از اینکه خوارج به بهانه قبول حکمیت توسط علی س دست به شورش زدند و آن‌ها را به ماندن در زیر سایه‌ی حکومت او، یا بیرون رفتن از محدوده‌ی حکومتش مجبور نکرد و حتّی به کارگذارانش دستور می‌داد تا زمانیکه خوارج اقدام به خراب کاری و فساد در زمین نکرده‌اند، کاری به کارشان نداشته باشند.[١٠٥١] و خطاب به خوارج فرمود: شما نزد ما سه حق دارید: شما را از حضور در مساجد منع نکنیم تا زمانیکه در جنگ‌ها یاورمان باشید، حق شما را از مال غنیمت پرداخت کنیم، تا شما اقدام به جنگ نکردید با شما نمی‌جنگیم.[١٠٥٢]
[١٠٤٤]- نظام الحکم فی عهد الخلفاء الراشدین /١٥٦.
[١٠٤٥]- منبع سابق.
[١٠٤٦]- منبع سابق.
[١٠٤٧]- منبع سابق.
[١٠٤٨]- نظام الحکم فی عهد الخلفاء الراشدین /١٦٠
[١٠٤٩]- نظام الحکم فی عهد خلفا الراشدین /١٥٦.
[١٠٥٠]- نظام الحکم فی عهد خلفا الراشدین /١٦٠.
[١٠٥١]- منبع سابق.
[١٠٥٢]- تاریخ طبری ٥/٦٨٨.