علی بن ابی طالب رضی الله عنه - بررسی و تحلیل زندگانی خلیفه چهارم

سوّم: مشهورترین قاضی‌های علی بن ابی طالب رضی الله عنه

امیر المؤمنین علی بن ابی طالب س بعضی از قُضاتی را که شایستگی و صلاحیت آن‌ها به اثبات رسیده بود و قبل از او بر مسند قضاوت بودند را باقی گذاشت و قاضیان فرمانداران دیگری نیز تعیین کرد، از جمله قاضیان امیرالمؤمنین افراد ذیل هستند:

١- شُریح بن حارث قاضی کوفه که امیرالمؤمنین او را همچنان به عنوان قاضی کوفه باقی گذاشت سپس او را عزل کرد.[١٢٧٣]

٢- ابوموسی اشعری که عثمان س او را به عنوان قاضی در کوفه تعیین کرده بود و علی س او را همچنان نگه داشت سپس عزلش کرد.[١٢٧٤]

٣- عبیدالله بن مسعود والی و قاضی یمن.

٤- عثمان بن حنیف قاضی بصره.

٥- قیس بن سعد را به عنوان قاضی مصر تعیین کرد، وی شاهد فتح مصر بود و در آن جا نقشه خانه‌ای را کشید سپس امیرالمؤمنین او را عزل نمود و به جایش محمدبن ابی بکر را تعیین کرد.[١٢٧٥]

٦- عماره بن شهاب به عنوان قاضی کوفه.

٧- قثم بن عباس را به عنوان قاضی مدینه منصوب نمود و در سال (٣٧ هـ) وی به عنوان قاضی مکه و طایف تعیین شد[١٢٧٦].

٨- جعده بن هبیره مخزومی را به عنوان قاضی خراسان و پس از او خلید بن قره‌یربوعی را منصوب کرد [١٢٧٧]

٩- عبدالله بن عباس از سوی علی س والی و فرماندار بصره بود و ابوالاسود دولی قاضی آن جا مقرر شده بود. بر اساس روایتی دیگر عبدالله بن عباس عبدالرّحمن بن یزید حُدّانی را بعنوان قاضی بصره منصوب کرد، او برادر ناتنی مهلب بن ابی صفره بود و در دوران علی بن ابی طالب قاضی بصره و در دوران معاویه س تا مدتی قضاوت آن جا را به عهده داشت تا اینکه زیاد آمد و او را عزل کرد.[١٢٧٨] ابوعبیده می‌گوید: ابن عباس به مردم فتوا می‌داد و در میان آن‌ها قضاوت می‌کرد[١٢٧٩] وقتی ابن عباس از بصره بیرون رفت، ابو الاسود دوئلی را جانشین خود نمود و او دیگر مفتی بود و در آن روز به قاضی مفتی گفته می‌شد و وی همچنان به قضاوت ادامه داد تا اینکه در سال چهل هجری حضرت علی س شهید شد. قضاوت‌های زیبایی از ابوالاسود نقل شده است و وقتی امیر المؤمنین از مدینه به سوی بصره حرکت کرد عبدالله بن عباس را به عنوان فرماندار مدینه مقرر کرد.[١٢٨٠]

١٠- سعید بن نمران همذانی، که علی وقتی به کوفه ‌آمد، او را به عنوان قاضی تعیین نمود، سپس عزلش کرد، بعد مصعب بن زُبیر تا سه سال در کوفه به امر قضاوت پرداخت و پس از آن ابن زبیر عبدالله بن عُتبه بن مسعود را به عنوان قاضی تعیین کرد.[١٢٨١]

١١- عبیده سلمانی محمد بن حمزه، که بعد از آن که علی س سعید همذانی را عزل کرد او را به عنوان قاضی کوفه منصوب نمود و به او گفت: قضاوت کنید همان طور که قضاوت میکردید، سپس او را عزل و شریح را تعیین کرد. شعبی می‌گوید: شُریح از همه مردم قضاوت را بهتر می‌دانست و عبیده در قضاوت با شریح برابری می‌کرد و قضاوت‌های زیبایی اعمال نمود و او از علمای معروف کوفه بود و شریح به او مراجعه می‌نمود و با او رایزنی می‌کرد.[١٢٨٢]

١٢- محمدبن یزید بن خلیده شیبانی که علی‌ س او را به عنوان قاضی کوفه تعیین نمود، در کوفه قضاوت‌هایی نمود.[١٢٨٣]

قاضیان علی‌ س فرماندار هم بودند چون ولایت و فرمانداری آن‌ها عام وکلّی بود که فرمانروایی و اداره و اقامه حدود و امارت و قضاوت و جمع آوری صدقات، و غیره را شامل می‌شد[١٢٨٤] علی س از والیان و فرماندارانش تقاضا می‌کرد که در تعیین قُضات دقت لازم را به عمل آورند و این فرمان او نشان می‌دهد که ‌او به یقیین قُضات را به فرمانداران سپرده بود که در شهرهای تابعه قاضی تعیین کنند و اغلب قاضی‌ها والی و فرماندار شهرها هم بودند، اما اسامی ‌شماری از قضات شهرها در دوران علی س چنان که گفتیم ذکر شده‌ است و چنین به نظر می‌آید که والیان و فرمانداران شهرها حق داشتند که دعاوی مطرح شده‌ی مردم علیه آن‌ها را بررسی نمایند، و پرداختن به شکایات علیه قُضاتی که از سوی خودشان به قضاوت می‌پرداختند، بدون آن که ‌از سوی خلیفه تعیین شده باشند در اولویت بود، و همچنین رسیدگی به شکایات علیه قُضاتی که ‌از سوی خلیفه تعیین شده بودند مورد توجه بود، چون فرماندار فرمانده‌ی کل بودند[١٢٨٥]، اما در چنین مواردی به خلفا مراجعه می‌کردند و درِ خلفاء به روی همه کسانی که شکایتی داشتند باز بود، فرق نمی‌کرد این شکایت علیه والیان بود یا علیه قضات یا علیه عاملان جمع‌آوری مالیات یا هر کسی[١٢٨٦].

[١٢٧٣]- اخبار القضاة ٢/٢٢٧

[١٢٧٤]- تاریخ القضاء فی الاسلام ص ١٤٩

[١٢٧٥]- تاریخ طبری ٥/٥٨٩

[١٢٧٦]- تاریخ طبری ٦/٧١

[١٢٧٧]- تاریخ القضاء فی الاسلام ص ١٥٢

[١٢٧٨]- اخبار القضاه ١/٢٢٨ و ٢٨٩

[١٢٧٩]- اخبار القضاة ١/٢٢٨

[١٢٨٠]- تاریخ القضاء فی الاسلام ص ١٥١

[١٢٨١]- اخبار القضاه ٢/٣٩٤-٣٩٧

[١٢٨٢]- طبقات ابن سعد ٦/١٠ و اخبار القضاه ٢/٣٩٩ و ٤٠١

[١٢٨٣]- اخبار القضاة ١/٣٩٥

[١٢٨٤]- قضاء امیر المؤمنین، عبدالله بن عثمان، ص ٢٩٠

[١٢٨٥]- الاحکام السلطانیة ص ٧٧ ماوردی

[١٢٨٦]- الولایة علی البلدان ٢/٩٣