چهارم: سخنان حکمت آمیز علی رضی الله عنه
بداهت گویی، شیوایی زبان، خرد و درک والا، پاکدلی، صفای وجود، ایمان عمیق، دیانت و پرهیزگاری و نزدیک بودن به رسول خدا ج و فرا گرفتن وحی از آن حضرت، همه عواملی بودند که به علی س شیوایی و زیبایی گفتار بخشیده بودند، بنابراین سخنان او همچون دانه‌های مروارید، بود. جمله‌های سرشار از حکمت ایراد می‌کرد که عاقلان را به شگفت آورده‌اند و سخنان او مُراد اهل بلاغت بوده و هدایت یافتگان از آن بهره‌مند می‌شوند، او در سخنانش به کارهای خوب و ارزش‌های والا تشویق می‌کند و سخنان حکمت آمیز او ماده‌ی ارزشمندی در زمینه‌ی دعوت و آموزش مردم به شمار می‌آیند و جمله‌های زیبای او وسیله خوبی برای پاکسازی وجود مردم و روشن کردن فکر و خِرد آن‌هاست و زیبایی تعبیر و واضح بودن معانی کلماتش دل‌های مردم را زنده می‌نماید و آنان را به فکر فرو می‌برد و بالاتر از همه اینکه سخنان او از دلی سرشار از پرهیزگاری و سینه‌ای پاک بر می‌آیند.[١١٣٤]، برخی از این سخنان حکمت آمیز عبارتند از:
١- نماز شب باعث صفا و درخشندگی در روز است.[١١٣٥]
خداوند متعال می‌فرمایند:
﴿وَٱلَّذِينَ يَبِيتُونَ لِرَبِّهِمۡ سُجَّدٗا وَقِيَٰمٗا٦٤﴾ [الفرقان: ٦٤]
«آنان که شب را با سجده و قیام برای پروردگارشان سپری می‌کنند».
همچنین علی س در مورد نماز شب می‌گوید: نور مؤمن از عبادت و شب زنده داری است[١١٣٦].
٢- صلاح دین انسان با پرهیزگاری است و فساد آن با طمع ورزی است.[١١٣٧]
٣- خوشا به حال کسی که به علم خود عمل کرد.[١١٣٨]
٤- فرصت چون ابرها می‌گذرد[١١٣٩].
٥- سنگدلی بر اثر سیری است[١١٤٠].
٦- شرافت با فضیلت و ادب است نه با نژاد و نسب [١١٤١].
٧- زیبایی اخلاق بهتر از زیبایی صورت و قیافه است[١١٤٢].
٨- اخلاق خوب گنجینه روزی‌هاست [١١٤٣].
٩- نیکی یکی از بهترین گنج‌هاست [١١٤٤].
جمعی نزد امیرالمؤمنین گرد هم آمدند و به بحث در مورد نیکی پرداختند، علی س فرصت را غنیمت شمرد و آنان را به انجام نیکی تشویق کرد و گفت: نیکی کردن بهترین گنج است و بهترین زراعت و کشت است و نباید ناسپاسی و قدر نشناسی افراد، شما را بر آن دارد که خوبی نکنید، زیرا کسی که از تو سپاس و تقدیر می‌کند(یعنی خدا) بسی برتر و بالاتر از کسی است که تو با او نیکی کرده‌ای و در مقابل تو ناسپاسی کرده، نیکی فقط با سه خصلت کامل می‌گردد که عبارتند از اینکه: آن را کوچک به حساب آوری، آن را پنهان انجام دهی و برای انجام آن عجله کنی، چون وقتی تو آن را ناچیز و کوچک قرار دهی در واقع آن را بزرگ کرده‌ای و هرگاه آن را پنهان نمودی، در حقیقت آن را کامل نموده‌ای و وقتی آن را زود انجام دهی آن را زیبا نموده‌ای[١١٤٥].
١٠- بی ادبی افتخار نیست. [١١٤٦]
١١- کسی که حسادت می‌ورزد و بدخواه دیگران است، آرامش نمی‌یابد[١١٤٧].
١٢- کسی که حسادت می‌ورزد بر کسی خشمگین است که مرتکب گناهی نشده است[١١٤٨].
١٣- وای برآنان که از احکم الحاکمین قهر کرده و یاغی شده‌اند[١١٤٩].
١٤- هر کس شمشیر تجاوزگری برکشید، روزی با آن کشته خواهد شد.[١١٥٠]
١٥- ستمگر متجاوز فردا انگشت حسرت به دندان می‌گیرد[١١٥١].
این هشدار برگرفته شده از فرموده الهی است که می‌فرماید:
﴿وَيَوۡمَ يَعَضُّ ٱلظَّالِمُ عَلَىٰ يَدَيۡهِ﴾ [الفرقان: ٢٧]
«در آن روز ستمکار (کفرپیشه) هر دو دست خویش را (از شدّت حسرت و ندامت) به دندان می‌گزد».
١٦- پنهان کردن سختی‌ها نشانه‌ی جوانمردی است.[١١٥٢]
١٧- با کسی که بد می‌کند، نیکی کن، اینگونه او را باز می‌داری.[١١٥٣]
١٨- نیکی کردن دهان را می‌بندد.[١١٥٤]
١٩- هرکس زبانش شیرین باشد، برادرانش زیاد خواهند بود.[١١٥٥]
٢٠- هر کس صداقتش کم باشد دوستان او نیز کم خواهند بود.[١١٥٦]
٢١- زبانت را هر طور که عادت دهی همان طور می‌چرخد.[١١٥٧]
٢٢- هر کسی که به دنبال چیزهای بی‌فائده باشد، چیزهای مفید را از دست می‌دهد.[١١٥٨]
٢٣- کسی که با خوبان است، از شروران در امان است[١١٥٩].
٢٤- همنشین خوب، غنیمت است[١١٦٠].
٢٥- همراهی با انسان احمق سبب نقص و زیان در دنیا و حسرت در آخرت می‌شود[١١٦١].
٢٦- آنچه برای دیگران نمی‌پسندی، برای ادب کردن خودت کفایت می‌کند[١١٦٢].
٢٧- نگاه نکن به گوینده، بلکه به گفتار بنگر[١١٦٣].
٢٨- بهترین مردم کسی است که برای مردم سودمند باشد.[١١٦٤]
٢٩- انسان زیر زبانش پنهان است[١١٦٥].
٣٠- زبان معیار است، پرت و پلاگویی آن نشانه جهالت و درست گویی آن نشانه‌ی خرد است[١١٦٦].
٣١- برادرت کسی است که در سختی با تو همدردی می‌کند [١١٦٧].
٣٢- ارزش هر فردی در چیزی است که آن را خوب می‌داند.
٣٣- از یورش سخاوتمند در وقت گرسنگی و از پرخاشگری بخیل در وقت سیری بر حذر باش.
٣٤- نفس آنچه را که با هوای آن سازگار است ترجیح می‌دهد و آسانی را بر می‌گزیند، به سوی سرگرمی و لهو می‌رود و انسان را به کارهای بد فرمان می‌دهد، به فساد فرا می‌خواند، راحت طلب است و از کار می‌گریزد، اگر آن را مجبور کنی آن را پرورش داده‌ای و اگر رهایش کنی خوار و ذلیلش نموده‌ای.[١١٦٨]
٣٥- ناتوانی آفت و صبر شجاعت و زُهد ثروت و پرهیزگاری سپر است.
٣٦- برده‌ی دیگران مباش، زیرا خدا تو را آزاد آفریده است.
٣٧- هرگز به آرزوها تکیه مکن، چون اعتماد به خیالات و آرزوها سرمایه و کالای افراد احمق است.
٣٨- مردم در خواب به سر می‌برند، وقتی بمیرند بیدار می‌شوند.
٣٩- مردم دشمن چیزهایی هستند که نمی‌دانند.
٤٠- کسی که قدر خود را بداند، هرگز هلاک و گمراه نمی‌شود.
٤١- چه بسا که سخنی، نعمتی را از دست می‌گیرد.
٤٢- آداب لباس‌های نو و اندیشه آئینه صافی است.
٤٣- فقر انسان هوشیار را چنان لال می‌کند که دلیلش را نمی‌تواند ارائه دهد و فقیر در شهر و دیار خود غریبه است.
٤٤- هر گاه دنیا به کسی روی آورد، خوبی‌های دیگران را به او عاریه می‌دهد و هرگاه به او پشت کند خوبی‌های خودش را از او می‌گیرد.[١١٦٩]
٤٥- دل‌هایتان را جمع کنید و آن را به سوی حکمت سوق دهید، زیرا دل هم مانند بدن‌ها خسته می‌شوند.[١١٧٠]
٤٦- باز بودن چهره و خوشرویی بهره‌ای دیگر است.[١١٧١]
٤٧- عفو و بخشیدن با وجود قدرت، شکر توانایی است[١١٧٢].
٤٨- تکرار معذرت خواهی یادآوری گناه است[١١٧٣].
٤٩- بهترین و رساترین پند و موعظه نگاه کردن به مرده‌هاست[١١٧٤].
٥٠- یادآوری مرگ به دل‌ها صفا می‌بخشد[١١٧٥].
این‌ها بخشی از سخنان حکمت آمیز علی بن ابی طالب س بود که میان مردم پخش شده‌اند، ایشان در حقیقت بسیاری از تجربه‌های زندگی خود را در قالب جمله‌های مختصر و پر معنی ارائه داده است و این سخنان در جامعه‌ی او و در جوامع بعدی تا به امروز تاثیر به سزایی داشته‌اند. خلاصه اینکه سخنان حکمت آمیز و سخنرانی‌ها و اشعار و مواعظ از وسیله‌هایی بودند که امیرالمومنین علی س در توجیه و راهنمایی و تعلیم جامعه اسلامی از آن استفاده می‌کرد.
[١١٣٤]- منهج علی بن ابی طالب فی الدعوة الی الله ص ٢٧٥
[١١٣٥]- نثر اللآلی نسخه خطی به نقل از منهج علی بن ابی طالب ص ٣٧٦.
[١١٣٦]- منهج علی بن ابی طالب ص ٢٧٦.
[١١٣٧]- منهج علی بن ابی طالب... ص ٢٧٦
[١١٣٨]- منهج علی بن ابی طالب ص ٢٧٧.
[١١٣٩]- منبع سابق.
[١١٤٠]- منهج علی بن ابی طالب ص ٢٧٧.
[١١٤١]- الاعجاز و الایجاز ثعالبی ص ٣٠ به نقل از منهج علی بن ابی طالب ص ٢٢٦.
[١١٤٢]- نثر الآلی، نسخه خطی به نقل از منهج علی ص ٢٢٨.
[١١٤٣]- منبع سابق.
[١١٤٤]- تاریخ الیعقوبی ٢/٢١٠ منهج علی بن ابی طالب ص ٢٣٠
[١١٤٥]- منبع سابق.
[١١٤٦]- الاعجاز و الایجاز ثعالبی ص ٢٨.
[١١٤٧]- مطلوب کل طالب من کلمات علی بن ابی طالب، نسخه خطی به نقل از منهج علی ص ٢٢٦.
[١١٤٨]- الاعجاز و الایجاز ثعالبی ص ٢٩ منهج علی ص ٢٣٥
[١١٤٩]- منبع سابق.
[١١٥٠]- منهج علی بن ابی طالب فی الدعوه‌الی الله ص ٢٣٥.
[١١٥١]- منهج علی بن ابی طالب ص ٢٣٦.
[١١٥٢]- منهج علی بن ابی طالب ص ٢٤٣
[١١٥٣]- نشر اللائی من کلام علی بن ابی طالب به نقل از منهج علی ص ٢٤٥.
[١١٥٤]- الاعجاز و الایجاز ثالبی ص ٢٩ منبع گذشته ص ٢٤٩.
[١١٥٥]- به نقل از منهج علی ص ٢٤٧.
[١١٥٦]- منبع سابق.
[١١٥٧]- همان منبع.
[١١٥٨]- الاعجاز و الایجاز ثالبی ص ٢٩ منبع گذشته ص ٢٤٩.
[١١٥٩]- نثر اللآلی فی کلام علی بن ابی طالب و منبع گذشته ص ٢٤٩.
[١١٦٠]- منبع سابق.
[١١٦١]- نثر اللآلی فی کلام علی بن ابی طالب و منبع گذشته ص ٢٤٩
[١١٦٢]- نثر اللالی عن کلام علی بن ابی طالب و منبع گذشته ص ٢٥٠
[١١٦٣]- منبع گذشته ص ٢٥٠.
[١١٦٤]- منبع گذشته ص ٢٥١.
[١١٦٥]- منبع گذشته ص ٢٥٢.
[١١٦٦]- ادب الدنیا و الدین ص ٢٦٥.
[١١٦٧]- منهج علی فی الدعوة الی الله ص.٢٥٣.
[١١٦٨]- المرتضی ندوی ص ٢٠١.
[١١٦٩]- المرتضی ندوی ص ٢٠٢.
[١١٧٠]- المرتضی ندوی ص ٢٠١.
[١١٧١]- نثر اللآلی فی کلام علی بن ابی طالب به نقل از منهج علی ص ٢٣٨.
[١١٧٢]- مطلوب کل طالب به نقل از منهج علی ٢٣٩.
[١١٧٣]- الاعجاز والایجاز ص ٢٩ به نقل از علی بن ابی طالب ص ٢٣٩.
[١١٧٤]- نثر اللآلی به نقل از منهج علی ص ١٤٨.
[١١٧٥]- منهج علی بن ابی طالب ص ١٤٩.