گذشتها و تخفیفها
اسلام که بر پایۀ آسانی و رفع دشواری‌ها در عبادات و تکالیف خویش، در همۀ زمینه‌ها و موارد استوار می‌باشد، به شکل مخصوصی انواع بخششها و استثناها و تسهیلات را در احوال خاصی مقرر داشته است. این احوال و شرایط، مواردی هستند که نوعی مشقت و دشواری برای انسان پیش می‌آید و مانع ادامۀ حرکتش می‌گردد و تحملش مشکل به نظر می‌رسد.
در کتاب «الحلال و الحرام» توضیح داده‌ام که اسلام، به ناتوانی و ضعف انسان اعتراف نموده و شرایط سخت زندگی را مورد ملاحظه قرار داده و اصل انسانی مهمی را وضع کرده است که انسان و زندگی از آن بی‌نیاز نمی‌باشند و آن عبارتست از اصل: «الضرورات تبیح المحظورات» که قرآن در چنین آیه بر آن تصریح نمود و از جمله می‌فرماید:
﴿...فَمَنِ ٱضۡطُرَّ غَيۡرَ بَاغٖ وَلَا عَادٖ فَلَآ إِثۡمَ عَلَيۡهِۚ إِنَّ ٱللَّهَ غَفُورٞ رَّحِيمٌ ١٧٣﴾[البقرة: ۱۷۳].
«و اگر کسى بى آنکه سرکش و تجاوزکار باشد [به خوردن موارد پیش گفته] ناچار گردد، گناهى بر او نیست. حقّا که خداوند بخشایشگر مهربان است».
این در مورد حلال و حرام.
اما در زمینۀ عبادات هم، اسلام اصل مهمی در جهت مصالح انسان و زندگی وضع نموده است که «رخص وتخفیف» یا گذشت و بخشش در عبادات، به هنگام اقتضای شرایط و ضروریات زندگی می‌باشد.
برای مثال، مسافرت را ضروریات زندگی که مورد قبول و بلکه تمجید دین بوده و بدان فراخوانده شده است، ایجاب می‌کند: مانند سفر برای کسب روزی...
﴿فَٱمۡشُواْ فِي مَنَاكِبِهَا وَكُلُواْ مِن رِّزۡقِهِۦ﴾[الملک: ۱۵].
«پس در گوشه و کنار آن راه روید و از روزىاش (خداوند) بخورید».
و همچنین حدیث: «مسافرت کنید تا سالم شوید و روزی پیدا کنید» [۱۳۶]، و نیز مسافرت برای طلب علم: «اطلبوا العلم ولو بالصین» [۱۳۷]و سفر حج خانۀ خدا
﴿وَأَذِّن فِي ٱلنَّاسِ بِٱلۡحَجِّ يَأۡتُوكَ رِجَالٗا وَعَلَىٰ كُلِّ ضَامِرٖ يَأۡتِينَ مِن كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٖ ٢٧﴾[الحج: ۲۷].
«و در [میان] مردم به حج ندا درده تا پیاده و [سوار] بر هر شتر لاغرى که از هر راه دورى رهسپارند به سوى تو آیند».
آیۀ ۲۷ از سورۀ حج و سفر برای مقاصد و هدفهای دینی و دنیوی دیگر.
همچنین بیماری از واقعیت‌های زندگی و از گرفتاریهایی است که انسان، بنابر اقتضای موجودیت انسان و ساختمان بشری خود، از آن در امان نیست.
﴿لَقَدۡ خَلَقۡنَا ٱلۡإِنسَٰنَ فِي كَبَدٍ ٤﴾[البلد: ۴].
«همانا انسان را در سختی آفریدیم (در سختی قرار دادیم)».
جهاد نیز یکی از هدفها و ضرورتهای زندگی است و اسلام، آن را فقط برای دفاع از خود و تأمین امکان دعوت و جلوگیری از فتنه و رهایی مستضعفان و تأدیب پیمان‌شکنان، تشریع نموده است.
اسلام در این موارد سه‌گانه، یعنی مسافرت، بیماری و حج تسهیلات چندی قرار داده است:
[۱۳۶] این حدیث، مرسل و حسن است و عبدالرزاق آن را در جامع خود نقل کرده است. [۱۳۷] روایت از بیهقی در «شعب الإیمان» و ابن عبدالبر در جامع خود. سیوطی در اللآلی المصنوعة و صاحب تذکرة الموضوعات به نقل از ابن حبان گفته اند که: این حدیث باطل است، و هیچ اصلی ندارد و ابن جوزی نیز آن را در «الموضوعات» آورده است. [مصحح]