عبادت در اسلام

زکات اسلامی، نظامی نوین

اما زکات معروف اسلامی، چیزی بالاتر از نیکی و انفاق به مفهوم کلی و زکات مطلقی که قبل از هجرت تشریع شده بود، و حتی زکاتی که در ادیان سابق معمول بوده است؛ می‌باشد. زکاتی که در مدینه و پس از هجرت تشریع و مقرر گردید، در هیچ دین آسمانی و نظام زمینی سابقه نداشته است.

این، یکی از پایه‌های اسلام و تکیه‌گاه ایمان است و دادن آن، همراه با اقامۀ نماز و گواهی به یگانگی خدا و رسالت محمدصشرط اساسی دخول در اسلام و کسب شایستگی برادری با مسلمانان است.

﴿فَإِن تَابُواْ وَأَقَامُواْ ٱلصَّلَوٰةَ وَءَاتَوُاْ ٱلزَّكَوٰةَ فَخَلُّواْ سَبِيلَهُمۡۚ﴾[التوبة: ۵].

«اگر توبه کردند، و نماز بپای داشتند و زکات دادند، راهشان را باز کنید (و کاری به آنها نداشته باشید)».

﴿فَإِن تَابُواْ وَأَقَامُواْ ٱلصَّلَوٰةَ وَءَاتَوُاْ ٱلزَّكَوٰةَ فَإِخۡوَٰنُكُمۡ فِي ٱلدِّينِۗ...﴾[التوبة: ۱۱].

«اگر توبه کرده، نماز بپای داشتند و زکات دادند، برادران دینی شما می‌شوند».

زکات، فریضۀ واجبی است که انکارش منجر به کفر و جلوگیری از آن، مستلزم فسق می‌باشد و کسی که با ترک آن با جماعت مسلمین مقابله نماید، سرکوب می‌گردد. برای اثبات این موضوع، همین کافی است که خلیفۀ اول، حضرت ابوبکرس برای کارزار با کسانی که از دادن زکات خودداری می‌کردند، یازده پرچم برافراشت و سخن معروف خود را فرمود که: «به خدا قسم، با کسی که نماز و زکات را از هم جدا کند می‌جنگم، به خدا اگر عقالی را که به پیامبر صمی‌دادند از من دریغ کنند، برای گرفتن آن خواهم جنگید».

زکات در اسلام، یک «بخشش و بزرگواری» نیست که ثروتمندی به وسیلۀ آن بر فقیری منت نهد یا فرد دارایی به فرد نداری احسان کند، بلکه امری عمیقتر و وسیعتر است.

زکات، بخشی از نظام اقتصادی اسلام است. این نظام یگانه‌ای که مسأله فقر یا مسأله ثروت را پیش از این که هیچ نظامی در دنیا، به علاج آن توجه کند، حل نموده است.

اسلام، اموالی را که زکات آنها واجب است و پایین‌ترین حد دارایی را که مشمول زکات می‌گردد و زمان وجوب و مقدار آنرا معین کرده است.

بدین‌ترتیب از بعضی از اموال، باید یک دهم داده شود، مانند محصولاتی که خداوند از زمین می‌رویاند و از طرف انسان، تلاش قابل ملاحظه‌ای نمی‌طلبد... در صورتی که اگر با وسایل دیگری آبیاری شود (به وسیلۀ انسان)، مقدار مزبور (زکات) یک بیستم می‌شود و این زکات، همۀ محصولات کشاورزی را شامل می‌شود.

برخی دیگر از اموال، همچون طلا و نقره و درآمد تجارت متکی بر پول، مشمول قانون یک چهلم، یعنی ۵/۲ درصد می‌باشند و این زکات، در مدت هر سال قمری که بر اموال مزبور می‌گذرد، واجب می‌گردد.

برای زکات مالی هم که به صورت حیواناتی از قبیل گاو، شتر و گوسفند ملاحظه می‌شود، نظام خاصی از طرف اسلام، تدوین شده است.

حکمت تفاوت مقادیر تعیین شده در زکات، این است که هر چه تلاش انسان در کسب مالی، کمتر و نقش قدرت خداوندی نمایانتر باشد، نسبت واجب، بیشتر می‌شود و در صورت معکوس، عکس این جریان پیش می‌آید.

امام ابن قیم، بدین موضوع توجه نموده و در کتاب «زاد المعاد» خود با اشاره بدان گفته است: «مقدار زکات مال، برحسب اندازۀ کوشش صاحبان مال در به دست آوردن آن و سهولت یا سختی آن تفاوت می‌کند.

بنابراین، در مواردی که انسان به مجموعۀ آماده‌ای از اموال، به صورت گنج یا معدن دست می‌یابد، زکات یک پنجم قرار داده شده است و گذشت سال در مورد آن شرط نیست، بلکه هر گاه به دست آمد دادن یک پنجم آن واجب می‌شود.

در چیزهایی مانند محصولات کشاورزی که زحمت کسب و دشواری و رنج به دست آوردنش بیشتر است، نصف این مقدار تعیین گردیده و این در صورتی است که آدمی فقط شخص زمین و بذرافشانی آن را برعهده داشته باشد و آبیاری آن، به طور طبیعی و از طرف خدا انجام گیرد (دیم)، اما در مواردی که زحمت و هزینه آبیاری، بر عهدۀ شخص قرار می‌گیرد، نصف یکدهم یعنی یک بیستم واجب گردیده است.

در مورد کارهایی هم که تحصیل درآمد، مستلزم فعالیت مداوم صاحب مال بوده حرکت و اداره و مراقبت همیشگی لازم دارد، نصف یک بیستم، یعنی یک چهلم تعیین شده است. زیرا بدون شک، زحمت این کارها از کشاورزی و زراعت بیشتر است و رشد کشت و میوه، نمایانتر و افزونتر از رشد بازدهی تجارت است [۱۸۳]و بنابراین زکات آن هم بیشتر از زکات محصولات کشاورزی مقرر شده است. استفاده از بازدهی زراعت در مواردی که با آب طبیعی سیراب می‌شود هم، افزونتر از مواردی است که با ابزارهای دیگر آبیاری می‌گردد...»

اسلام، دارایی اندک را از مالیات زکات معاف کرده و برای هر نوع مالی، حد نصاب معینی قرار داده است که در صورت رسیدن بدان حد و زیادی از مقدار مورد نیاز صاحبش، مشمول زکات خواهد بود و شاید منظور این آیه همین باشد که می‌فرماید:

﴿...وَيَسۡ‍َٔلُونَكَ مَاذَا يُنفِقُونَۖ قُلِ ٱلۡعَفۡوَۗ...﴾[البقرة: ۲۱۹].

«می‌پرسند چه چیزی را انفاق کنند؟ بگو: زیادی را».

البته اسلام حد نصاب را آنقدر بالا قرار نداده است که زکات، بر کسی غیر از افراد خیلی ثروتمند و گنجینه‌دار واجب نگردد، بلکه طوری قرار داده است که اکثر مسلمانان، فرصت و امکان سهیم شدن در تأمین احتیاجات جامعه و یاری نیازمندان و کمک به مصالح عمومی مسلمین را داشته باشند.

[۱۸۳] البته همیشه اینطور نیست. گاه پیش می‌آید که سرمایه، در ضمن تجارت، چندین دست می‌گردد و سود کلانی بر خود می‌افزاید. به همین جهت زکات در تجارت، هم بر سرمایه تعلق می‌گیرد و هم برسود حاصله، اما در کشاورزی فقط بر اصل محصول.