جواب نامهها در رابطه با «عصمت»:
فرمودهاید: شما (یعنى بنده) رسول خدا را - سهواً - به دفاع از خائنین متّهم کردهاید و خوب بود توجّه داشتید که نهى از کارى دلیل وقوع آن نیست و چنین اتّهامى بر رسول خدا صکه اسوه مؤمنین قلمداد شده، ناسزاست و در آیه: ﴿وَٱخۡفِضۡ لَهُمَا جَنَاحَ ٱلذُّلِّ مِنَ ٱلرَّحۡمَةِ﴾[الإسراء: ٢٤]. «مدافع خائنین مباش». منظور هشدار و انذار به امّت است؛ نه توبیخ و سرزنش پیامبر.. چنانکه وقتى مىفرماید:
﴿وَٱخۡفِضۡ لَهُمَا جَنَاحَ ٱلذُّلِّ مِنَ ٱلرَّحۡمَةِ﴾[الإسراء: ٢٤].
«و بال فروتنى را بر آن دو (پدر و مادر) فرو آور».
ظاهر آیه خطاب به پیامبر صاست، ولى منظور سایر مسلمین مىباشد؛ زیرا پیامبر صدر زمان نزول آیه، پدر و مادر نداشت.
(جواب):
اوّلاً در رابطه با مطلب فوق، باید در نظر داشت که اینجانب، هیچ نسبتى به پیامبرصندادهام، بلکه این خداست که به او مىفرماید: «مدافع خائنین مباش!».
ما «پیامبرپرست» نیستیم تا قول خدا را در جهت مطلقسازى او، کج و کوله کنیم و آن مقام را حتّى بالاتر آن بدانیم که خداوند نتواند بازخواستش کند! اگر سخن خداوند به رسولش صبر ما گران است، باید افکار خود را اصلاح نماییم و خویشتن را با کلام الهى تطبیق دهیم؛ نه آن که آیه قرآن را به سطح مأنوسات خود بیاوریم!.
ثانیاً اینکه فرمودهاید: «نهى از عملى، انجامدادن آن نیست»، آرى! همیشه نهى از عمل، دلیل انجامدادن آن نیست، ولى در پارهاى از موارد، دلیل انجام آن است و مورد فوق یکى از آن موارد مىباشد؛ زیرا خداوند در همان آیه، بلافاصله به پیامبرش مىفرماید: ﴿وَٱسۡتَغۡفِرِ ٱللَّهَۖ إِنَّ ٱللَّهَ كَانَ غَفُورٗا رَّحِيمٗا ١٠٦﴾[النساء: ۱۰۶]. از خدا آمرزش بطلب که او غفور و رحیم است».. واژه «استغفار» به خوبى نشان مىدهد که «دفاع از خائنین» - سهواً - در میان بوده، و إلّا چرا براى عملى که صورت نپذیرفته، چه لازم به «استغفار» است؟! و اگر بگوییم: آیه، علاوه بر آن که تذکرى به پیامبر صدر قبال خطایى که پیش آمده بود، تذکرى به همه مسلمانان نیز هست که مراقب بوده مدافع خائنان نباشند و هرگاه اشتباهى پیش آمد، فوراً جبران نموده و از خدا استغفار بطلبند، البته کسى مخالف این نظر نیست!.
ثالثاً امّا آیه ﴿وَٱخۡفِضۡ لَهُمَا جَنَاحَ ٱلذُّلِّ مِنَ ٱلرَّحۡمَةِ﴾[الإسراء: ٢٤]. با آیه: ﴿وَٱخۡفِضۡ لَهُمَا جَنَاحَ ٱلذُّلِّ مِنَ ٱلرَّحۡمَةِ﴾[الإسراء: ٢٤]. قابل قیاس نیست؛ زیرا در رأس آیه اخیر مىفرماید:
﴿إِنَّآ أَنزَلۡنَآ إِلَيۡكَ ٱلۡكِتَٰبَ بِٱلۡحَقِّ ِتَحۡكُمَ بَيۡنَ ٱلنَّاسِ بِمَآ أَرَىٰكَ ٱللَّهُ﴾[النساء: ١٠٥].
«ما کتاب (قرآن) را به حق بر تو نازل کردهایم تا بین مردم بر اساس آنچه خدا به تو نشان داده است، داورى کنى».
این آیه به خوبى نشان مىدهد که مطلب، خطاب به پیامبر است؛ چون که کتاب فقط بر او نازل شده و هم پیامبر صو هم کلیه مسلمانان موظّفند، طبق آن حکم کنند و نمىتوان گفت که پیامبر صجداى از این مطلب بوده و منظور، سایر مسلمانهاست!.
قیاس آن که چون به هنگام نزول آیه ۲۴ سوره إسراء ﴿وَٱخۡفِضۡ لَهُمَا جَنَاحَ ٱلذُّلِّ..﴾پیامبر ص، پدر و مادر نداشته و لذا مفاد آیه شامل او نمىشود، با آیه ۱۰۵ سوره نساء ﴿وَلَا تَكُن لِّلۡخَآئِنِينَ خَصِيمٗا﴾[النساء: ۱۰۵]. که تصریح دارد قرآن به پیامبر صنازل شده و نسبت بدان موظّف است و باید بر طبق محتویاتش حکم کند و هرگز مدافع خائنین نباشد و براى اشتباه خود در این مورد از خدا آمرزش طلبد، قیاس معالفارق است.
و ما - چنانکه خود در نامه خویش فرمودهاید - لاأقل نسبت به رعایت بدیهیات منطق ملتزم هستیم، شگفتا که جنابعالى به شأن نزول آیه ﴿وَلَا تَكُن لِّلۡخَآئِنِينَ خَصِيمٗا﴾که حتّى در کتب شیعه، مانند تفسیر «مجمع البیان» طبرسى آمده، توجّه نفرمودهاید که نوشتهاند: رسول خدا صبنابر حُسن نیتى که نسبت به مسلمانان و بدبینى که نسبت به یهود داشت، گمان کرد که در سرقتى که پیش آمده بود - یکى از مسلمانان به نام «طعمه بن أبیرق» زرهى دزیده بود - خطاکار مرد یهودى به نام «زیدبن سمیر» بوده است، و در حکمیت بینشان، از مرد مسلمان حمایت مىکند و مىخواست که مرد یهودى را مورد عتاب و عقاب قرار دهد، که آیه نازل شد و پیامبرصرا از اشتباهش بیرون آورد!.
رابعاً آرى! ممکن بود که پیامبر صدر قضاوت اشتباه کند و سپس وحى الهى، او را از اشتباه بیرون آورد، ولى این مقام در اسلام براى غیر پیامبر صثابت نشده و نمىتوان ائمه را مشمول آن شمرد! و قبول این مطلب، خللى بر «اسوه» بودن پیامبرصوارد نمىسازد؛ زیرا پیامبر صبا توجّه به هدایت وحى، «اسوه» بود و اگر وحى را از وى جدا سازیم، مانند بسیارى از افراد بشر - افراد بزرگ و عالىمقام - دچار اشتباه مىشد! [۷۵۹]به عبارت دیگر، پیامبر صبنا به «وحى» معصوم بود و نه اینکه «عصمت ذاتى» داشت و به این دلیل «أسوه حسنه» و سرمشق مسلّم براى مسلمانان است که وحى، اندیشههایش را تصحیح نموده و وى را در حفاظ خود قرار داده بود، و إلّا اوّلین آیه از سوره تحریم را چگونه مىتوان تفسیر کرد؟.. مىفرماید:
﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّبِيُّ لِمَ تُحَرِّمُ مَآ أَحَلَّ ٱللَّهُ لَكَۖ تَبۡتَغِي مَرۡضَاتَ أَزۡوَٰجِكَۚ وَٱللَّهُ غَفُورٞ رَّحِيمٞ ١﴾[التحريم: ١].
«اى پیامبر! چرا چیزى را که خداوند بر تو حلال کرده است، به خاطر راضى و خوشنود ساختن همسرانت، بر خود حرام مىکنى؟ خداوند آمرزگار مهربان است (و تو را مىبخشد)».
آیا جز این مىتوان گفت که رسول خدا صاشتباه کرده بود و خداوند راه صحیح را به او نشان داد؟! از افتخارات و ممیزات اسلام و واقعیتى که حقّانیت قرآن و اصالت پیامبر صرا نشان مىدهد، این است که انتقادات خدا بر پیامبرش در قرآن آمده، به گونهاى که تعداد آیاتى که او را مورد سرزنش قرار مىدهند و خطا و لغزشش را یاد مىکنند، بیشتر از آیاتى است که او را مىستاید!.. کتاب ما، همچون کتاب ضالّه مسیحیان و یهودیان و بهائیان که مملوّ از ستایش در باب و بهاء و عیسى و موسى و دیگران در حقّ خودشان است، نیست! حقیقتاً ما را نسزد که با توجیهات و تأویلات - ناصحیح - خود، بخواهیم انتقادات خدا از پیامبرش را از قرآن حذف کنیم و از افتخارات اسلام - که در این مورد، یگانه و ممتاز است - بکاهیم!.
فرمودهاید: آنچه از سوره تحریم مورد استناد اینجانب قرار گرفت، امرى میان خدا و رسول بوده است؛ نه ابلاغ رسول و اطاعت خلق!.
(جواب): متقابلاً عرض مىکنم که:
اگر آیه: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّبِيُّ لِمَ تُحَرِّمُ مَآ أَحَلَّ ٱللَّهُ لَكَۖ تَبۡتَغِي مَرۡضَاتَ أَزۡوَٰجِكَ﴾فقط بین خدا و رسولش بود، چرا در کتاب هدایت عمومى که فرموده: «هدى للناس» و «هدى للمتقین» و «ذکر للعالمین» آمده است؟ چرا خدا، آن را خارج از کتاب و به صورت خصوصى به پیامبرش وحى نفرمود؟!.
بسیار مایه تأسّف است اگر ما برخى از آیات قرآن را فقط خاصّ پیامبر صو زنانش و به دور از هدایت عمومى بدانیم. مطلب آن است که رسول خدا صدر امر دین و کردار اجتماعى، «اسوه» بود و اگر امرى را بىجهت بر خود همچون نزدیکى با ماریه قبطى - که کنیز مصرى پیامبر صبود - به خاطر زنانش حرام مىنمود، چه بسا دیگران به او تأسّى مىکردند و در بسیارى از امور، به خاطر بعضى چیزها، حلالى را بر خود حرام مىکردند و از این رو خداوند لازم دانست که کار او را تصحیح نماید.
فلسفه ذکر مطالب دیگر نیز، در ابتداى سوره تحریم - و یا لا أقل یک بُعد آن - که به مسائل پیامبر صبا زنانش اشاره دارد، جز این نیست که همگان ببینند، هرکسى - و لو پیامبر هم باشد - ممکن است با چنین مشکلاتى در درون خانواده خود روبهرو شود و چگونه باید در برابر آنها اتّخاذ روش کند؟ چه انذارها براى زنانى که خلاف میل شوهران نیکوسیرتشان، وسوسههایى مىیابند، مطرح است؟ و صفات زن خوب چیست که خداوند اتّصاف به آن را از همسران پیامبر صنیز مىخواهد؟ از این رو - و به جهت همین بُعد هدایت عمومى آیات - بلافاصله پس از تکمیل تذکرات به پیامبر صو زنانش در آیه بعد مىفرماید:
﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ قُوٓاْ أَنفُسَكُمۡ وَأَهۡلِيكُمۡ نَارٗا وَقُودُهَا ٱلنَّاسُ وَٱلۡحِجَارَةُ عَلَيۡهَا مَلَٰٓئِكَةٌ غِلَاظٞ شِدَادٞ لَّا يَعۡصُونَ ٱللَّهَ مَآ أَمَرَهُمۡ وَيَفۡعَلُونَ مَا يُؤۡمَرُونَ ٦﴾[التحريم: ٦].
«اى مؤمنین! خود و خانواده خویش را از آتشى که هیزمش، مردم (بىایمان) و سنگها هستند، محفوظ دارید. فرشتگانى بر آن گمارده شدهاند که خشن و سختگیر و زورمند هستند. هرچه خدا بدیشان دستور دهد، نافرمانى نمىکنند و همان چیزى را انجام مىدهند که بدان مأمور شدهاند».
آرى! از ساحت «کتاب هدایت» به دور است که رمزگونه سخن بگوید و مطلب غیر قابل فهم داشته باشد که مردم نتوانند به وسیله آن هدایت شوند، و یا برخى از آیاتش خاصّ کسانى بوده و قابل استفاده براى دیگران نباشد!.
بعلاوه ذکر خطاهاى پیامبران: در کتابشان، باعث مىشود تا مردم از غلو دربارهشان بپرهیزند و آنان را شخصیتهاى فوق بشرى در نظر نگیرند و به جاى هدفى که به سویش برانگیخته شدهاند، خود «هدف» نگردند!.
در نامه خود، در صفحات ۴۳-۴۲ ابتدا به اینجانب ایراد گرفتهاید که چرا گفتهام: خبر «گردافشانى» را همه مورّخین و از جمله «صحیح مسلم» آوردهاند، و خاطرنشان ساختهاید که حتّى ربع مورّخین نیز، این خبر را نیاوردهاند! سپس فرمودهاید: اینکه «هیکل» در کتابش آورده: پیامبر صهیچ کارى را به تنهایى انجام نمىداد، صحیح نیست؛ چراکه هرگز آن حضرت در تعیین جانشین - هنگامى که از مدینه خارج مىشد - با کسى مشورت نکرد و پرسیدهاید: آیا منظور از استناد به خبرى که در آن به رسول خدا صنسبت دادهاند که فرمود: «أنتم أعلم بأمور دنیاکم؛ شما نسبت به امور دنیاى خود آگاهترید»، آن است که تعیین جانشین پیامبر صو مجرى حدود الهى و معلّم اسلامى، از امور دنیوى است که تازه مردم نیز به آن آگاهتر از پیامبر صهستند؟ آنگاه آیات متعدّدى از قرآن کریم آورده و مطرح ساختهاید که سیاق این آیات مبنى بر اطاعت عامّ و بىچون و چرا از رسول خداست و اینجانب خصوص این عموم را از کجا آوردهام که گفتهام: منظور فقط اطاعت دینى از رسول خداست؟ و گفتهاید: خطّ بین «دین و دنیا» را کجا ترسیم مىکنید؟ مقصود شما از استناد به خبر گردافشانى و این آیات چه بوده است؟
(جواب): در رابطه با مطالب فوق به عرض مىرسانم که:
اوّلاً همه تواریخ در قرن اوّل و دوم هجرى تدوین نشده بودند.. در ابتدا همین اخبار و روایات «مسلم» و امثال او بود که مبناى نگارش تواریخ قرار گرفت و مورّخین از آنها در تدوین آثارشان استفاده کردند؛ کما اینکه در شیعه نیز همین پدیده روى داد.. در ابتدا فقط کتب «کافى» و امثال آن بود که سایرین از آنها نقل مطلب نموده و موضوعات از این طریق به شهرت رسید.
در رابطه با خبر «گردافشانى» نیز، منظور اینجانب این بود که خبر «مشهورى» است؛ هرچند شهرتش از ناحیه مسلم و روات و مشایخ او باشد، ولى به هرحال میان اهل اثر، نشر یافته و شهرت پیدا کرده است.
ثانیاً هرگاه ما از آیات قرآن که به اطاعت از رسول خدا صفرمان مىدهد، چنین برداشتى کنیم که منظور اطاعت عام و تام از جمیع اقوال و افعال پیامبر صمىباشد، حتّى در بنّایى و کفّاشى و باغبانى و طرز لباس و غذا و بهداشت و... هم باید، پیرو او بود!.
«اطاعت» در برابر «امر» است.. مسلّماً هرجا که رسول خدا صامر و نصّى آورده باشد، باید مسلمانان - زن و مرد - مطیعش باشند، [۷۶۰]ولى آنجا که نصّى نیاورده و صرفاً سلیقه شخصى را در موردى به کار برده و یا اساساً سکوت فرموده و فرمانى نداده، مسلمانان آزادند که خود - بر پایه تعالیم اسلام - اتّخاذ روش کنند؛ چنانکه «علّامه دهلوى» - از علماى بزرگ هند - در کتاب خود «حجّة البالغة» آورده: «کلیه اقوالى که از پیامبر صصادر شده، از سه بخش بیرون نیست: ۱- اقوال و آراى دینى که «کتاب» و «سنّت» را تشکیل مىدهند ۲- آرایى که در رابطه با مسائل محیط بنا به افکار و تجربیات شخصى خود ابراز مىداشته؛ مانند روایات نبوى در زمینه مطالب طبّى که طى آن، معقولترین آراى پزشکى زمان پیامبر صمنعکس است ۳- سخنانى که پیامبر صدر رابطه با سلیقهها و احوال شخصى خویش به نزدیکان و همسرانش ابراز مىداشته؛ مانند سلیقهاش در امر غذا و پوشاک».. دهلوى مىگوید: بنا به آیات روشن قرآن و اخبار رسیده از پیامبر ص، مسلمانان فقط در اطاعت از «کتاب و سنّت» ملزمند و در شؤون دیگر آزاد بوده و مجبور نیستند اگر دچار بیمارى شدند، سراغ «طبّ النبى» بروند و یا در غذا و پوشاک و طرز مسواکزدن و... از او تبعیت کنند!.
در مورد آیه: ﴿وَمَا يَنطِقُ عَنِ ٱلۡهَوَىٰٓ ٣ إِنۡ هُوَ إِلَّا وَحۡيٞ يُوحَىٰ ٤﴾[النجم: ۳-٤]. «و از روى هوى و هوس سخن نمىگوید، مگر اینکه همان وحى و پیامى است که بدو وحى مىشود». که استناد کردهاید: پیامبر صتمام گفتار و کردارش از جانب وحى بوده است! به نظرات «محمّد منظور نعمانى» - از علماى بزرگ هند - در این مورد بسنده مىکنیم، آنجا که در کتابش آورده است: «بعضى از مردم، اغلب در مفهوم این آیه دچار اشتباه شده، چنین مىپندارند که هرچه پیامبر صبر زبان مىآورده، وحى بوده است! در صورتى که این پندار درست نیست.. منظور از این آیه، این است که هرآنچه را رسول اکرم صبه خداوند نسبت داده یا به عنوان دستور و شریعت ارشاد فرموده، از طرف خود نگفته، بلکه حکم وحى را دارد. مسلّم است که گفتار پیامبر صبا خانوادهاش یا سخنانش با صحابه کرام، در مورد امور دنیا را نمىتوان جزء وحى به حساب آورد» [۷۶۱].
اصولاً ما به لحاظ دینى، با دو مبحث روبهرو هستیم: «احکام» و «موضوعات».. «احکام دین» عبارت از مجموعه فرامین و نواهى الهى است که درباره حلال و حرام و مبانى و شؤون حق و ناحق صادر گشته است، و «موضوعات دین» امورى است که احکام به آنها تعلّق مىگیرد.. در رابطه با احکام، مسلمان موظّف به اطاعت محض است، ولى موضوعات را خود مردم و ارکان اجتماعى آنها تعیین مىکنند.
مثلاً در اینکه حکم «زناکار» چیست، هیچ بحثى وجود ندارد، ولى در این که آیا شامل فلان کس مىشود یا نمىشود، مطلب «موضوعى» است که باید از راه مراجعه به شهود کافى، و بحث و تحقیق در سازمانهاى رسیدگى جامعه مشخّص گردد.. حتّى در زمان پیامبر صچه بسا خود او، «موضوعات» را نمىدانست و دیگران بهتر از او مىدانستند؛ اینکه آیا آن عرب بیابانى سرقت یا زنا کرده بود، اعراب دیگرى مىدانستند که شاهدش بودند؛ نه پیامبر صکه بر جریان ناظر نبود!.. نمىتوان گفت که چطور زناى زناکارى را چند عرب بادیهنشین مىدانستند و پیامبر صنمىدانست! و بر همین اصل هم نباید گفت: پس این سخن را گفتهاند تا در برابر نصّ رسول خدا صبه خود اجازه اجتهاد دهند!!.
قرآن که فرمان رجوع به شهود لازم - که چهار نفر است - براى تشخیص زناکار داده، خود گواهى مىدهد که پیامبر صهمه «موضوعات» را نمىدانست.. مسأله جانشینى نیز چنین است.. پیامبر صشروط لازم را براى مدیریت جامعه تشریح نموده بود - که در قرآن و سنّتش منعکس است - و این شروط تا قیام قیامت براى انتخاب رهبرى باقى است، ولى مصادیق آن را در هر زمان، مردم باید تعیین کنند و باید از راه «تفکر» و «تحقیق» - چنانکه در قرآن کریم در کلیه امور فرمان داده - شخص مربوطه را بیابند و از طریق «شورا» - همانگونه که در قرآن منعکس است - نسبت به او اظهار تمایل نمایند. اگر پیامبر صمىخواست در این «موضوع» دخالت نماید، لازم بود براى همیشه این کار را انجام دهد؛ به ویژه که با فاصله و گذشت زمانى از پیامبر ص، اختلافات زیادتر مىشود و مدّعیان آن، رو به فزونى مىروند و تعیین مقام رهبرى به مشکلات زیادتر - همانگونه که امروز مىبینیم - مىانجامد، ولى رسول خدا صچنین کارى را نکرد و تعیین زمامدار را از ابتدا به عهده خود مردم سپرد و تشخیص «موضوع» را به عهده مکلّفین نهاد.. و این فصل جدایى «امور دینى» از «امور دنیوى» است!.
ثالثاً بنابراین، تمام آیاتى که جنابعالى در اطاعت از پیامبر صآوردهاید، مسلّماً مورد قبول است، ولى شامل امورى است که «نصّى» از رسول خدا صدر مورد آن وجود ندارد، نمىشود؛ و برعکس اگر در امورى که نصّى از رسول خدا صنیست، ما خود قانونى وضع کنیم و بخواهیم به عنوان اطاعت از پیامبر صبه اسلام اضافه نماییم، خلاف آیات فوق رفتار کردهایم! پیروى از آیاتى که ذکر کردهاید، به معناى آن است که حکم واقعى پیامبر صرا در هر مورد بیابیم و پیروى کنیم، و إلّا سنّیان نیز مىتوانند بگویند: چون پیامبر صروزهاى آخر عمر مبارکش - که مریض بود - أبوبکر سرا به جاى خود به مسجد مىفرستد و راضى بود که او امام جماعت مسلمین به جاى خودش باشد، یا مسلمانان را به سرپرستى او به حج مىفرستد و...، همگان باید بر پایه آیات بینات قرآن از رسول خداصاطاعت نموده و او را جانشین پیامبرصبدانند! و چنین استدلال کنند که: کسى را که پیامبرصبراى کار دینى تعیین کرد، چگونه ما براى کار دنیامان تعیین نکینم؟ جملهاى که على به أبوبکربفرمود که: «فيقوم على فى أول الناس فيقول: واللّه! لا نقيلك ولا نستقيلك أبدا! قد قدّمك رسول اللّه لتوحيد ديننا، من ذالذى يؤخّرك لتوجيه دنيانا؟» [۷۶۲]. «اوّلین کسى که برخاست، على بود و فرمود: به خدا قسم! هرگز نه بیعت تو را به هم مىزنیم و نه مىخواهیم که تو آن را به هم بزنى! پیامبر صتو را براى امام جماعت ما که امرى دینى است معین کرد و پیش انداخت، چه کسى حاضر مىشود که تو را از کار دنیایمان عقب بیندازد و به تو راضى نشود؟».
رابعاً چه بسا پیامبر صاشخاصى را به کارى برمىگماشت که خائن از آب درمىآمدند! چنانکه «ولیدبن عقبه بن أبىمعیط» را به سوى قوم بنىمصطلق - که مسلمان شده بودند - فرستاد تا از آنها زکات بگیرد و همین که آن قوم به استقبال نماینده و فرستاده پیامبر صشتافتند، چون در زمان جاهلیت ولیدبن عقبه بن أبىمعیط با آنها اختلاف داشت، روى برتافت و در نیمه راه برگشت و نزد رسول خداصبازگشت و گفت: «قوم بنىمصطلق از دادن زکات خوددارى کردند و مرا راه ندادند و مهیاى جنگ با مسلمانان هستند!»، در حالیکه چنین نبود و آنها حتّى به استقبالش آمده بودند.. از این رو، پیامبر صفرمان بسیج داد و آماده کارزار شد که آیه نازل گشت:
﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ إِن جَآءَكُمۡ فَاسِقُۢ بِنَبَإٖ فَتَبَيَّنُوٓاْ أَن تُصِيبُواْ قَوۡمَۢا بِجَهَٰلَةٖ فَتُصۡبِحُواْ عَلَىٰ مَا فَعَلۡتُمۡ نَٰدِمِينَ ٦﴾[الحجرات: ٦].
«اى مؤمنان! اگر فاسقى براى شما خبرى آورد، (قبل از هرچیز) تحقیق کنید. مبادا از سر ناآگاهى به قومى صدمه بزنید و بر کار خویش پشیمان شوید».
مفسّرین شیعه و سنّى، شأن نزول فوق را براى این آیه، گزارش کردهاند که نشان مىدهد، اگر پیامبرصشخصى را به عنوان نماینده در امرى انتخاب مىکرد، دلیل آن نیست که شخص مزبور از خطا و طغیان مصون بوده باشد.. مگر موسى ÷هفتاد نفر از زبدگان اصحابش را انتخاب ننمود و خائن از کار درنیامدند؟ [۷۶۳]بنابراین، هیچ مانع شرعى و عقلى براى اینکه پیامبر صدر انتخاب افراد - چه براى جانشینى و چه براى امور دیگر - با کسانى مشورت کرده باشد، به چشم نمىخورد!.
مگر علی س، «منذربن جارود عبدى» را به سمت فرماندهى «فارس» انتخاب نکرد، با اینکه او خیانت کرده و اموال بیتالمال را دزدید و بعد به معاویه پیوست؟ [۷۶۴]و مگر نه آن که علی سدر تعیین بعضى از نمایندگان و ولّات خود با مالک اشتر نخعى مشورت مىکرد؟ پس چه ایرادى در مشورت با مردم وجود دارد؟ چه سندى در دست است که پیامبر صهیچگاه در تعیین جانشین - هنگامى که از مدینه خارج مىشد - با کسى مشورت نکرد؟ چرا پیامبر صدر مسائل «موضوعى» مشورت نکند؟ آیات ﴿وَشَاوِرۡهُمۡ فِي ٱلۡأَمۡرِ﴾و ﴿وَأَمۡرُهُمۡ شُورَىٰ بَيۡنَهُمۡ﴾کجا باید اطاعت شود؟
آرى! در «احکام»، پیامبر خدا صبا کسى مشورت نمىکرد، ولى در «موضوعات» مسلّماً مشورت مىفرمود و به فرض این که تواریخ نیز آن را ذکر نکرده باشند، ما نمىتوانیم منکر اصول کلّى شویم.
در صفحه بعد متعاقباً فرمودهاید: این صحیح نیست که پیامبر صدر امور دنیوى اشتباه مىکرد؛ زیرا: ۱- با وجود آیه ﴿وَلَا تَقۡفُ مَا لَيۡسَ لَكَ بِهِۦ عِلۡمٌ﴾[الإسراء: ۳۶]. «و از چیزى که بدان علم ندارى پیروى مکن!». دور از ساحت رسول خدا صبود تا به کارى که در آن علم ندارد، فرمان دهد. ۲- آخر این چه دینى است که رسولش ندانسته سخن مىگوید؟ و مطرح ساختهاید که خبر گردافشانى مسلّماً جعلى است و آن را ساختهاند تا در برابر نصّ رسول خدا صاجتهاد کنند!.
(جواب): عرض بنده این است که:
اوّلاً سخن جنابعالى در حقیقت ناشى از این باور است که پیامبر صهیچگاه در هیچ امرى اشتباه نمىکرد و هر توصیهاى که به هرکس مىنمود، لازمالإجرا بود، در صورتى که آن فرض غلط است و پیامبر صبه شهادت آیات قرآن که مکرّر نشان دادهایم - ﴿عَفَا ٱللَّهُ عَنكَ لِمَ أَذِنتَ لَهُمۡ﴾﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّبِيُّ لِمَ تُحَرِّمُ مَآ أَحَلَّ ٱللَّهُ لَكَ﴾﴿عَبَسَ وَتَوَلَّىٰٓ ١﴾و... - در امور عادّى زندگى - نه در دریافت و ابلاغ وحى و احکام الهى - دچار اشتباه مىشد.
بنابراین، هرگاه در امور عرفى نظرى مىداد، آن را به عنوان حکم خدا و شرع تلقّى نمىکرد. نتیجتاً جا داشت به کسانى که اظهار نظر عادّى او را در ردیف وحى آوردهاند، هشدار دهد و حتّى آنها را مذمّت کند، این کردار پیامبر راستین صاست.. از ﴿أَنَا۠ بَشَرٞ مِّثۡلُكُمۡ يُوحَىٰٓ إِلَيَّ﴾[الكهف: ١١٠]. «من بشرى مثل شما هستم که به من وحى مىشود» و ﴿هَلۡ كُنتُ إِلَّا بَشَرٗا رَّسُولٗا﴾[الإسراء: ٩٣]. «آیا من به جز بشرى (مثل شما) که از جانب خدا فرستاده شده، نیستم؟»، همین مستفاد مىشود که از یکسو پیامبر صبا مبدأ عالم در ارتباط بوده و پیامدهاى او را مىرساند -و از این جهت، کاملاً معصوم است - و از سوى دیگر ممکن بود به حکم بشریت، مثلاً درباره شترى به خطا، اظهارنظرى کند و شتربانى بیشتر از او در آن مورد بداند!.. مگر در جریان هجرت او وأبوبکر به مدینه، شخص بلدى را اجیر نکرد تا راه را اشتباه نکنند؟!.
ثانیاً اشتباه از اینجا ناشى مىشود که آدمى گمان مىکند مطلبى را مىداند، ولى اطّلاعاتش برخلاف گمانش، درست نیست.. بنابراین، موضوع شامل «ولا تقف ما ليس لك به علم» نمىشود؛ زیرا پیامبر صنمىدانست که اشتباه مىگوید و تصوّر مىکرد که همه اطراف و جوانب موضوع را در نظر گرفته است!.
ثالثاً «خبر گردافشانى» ممکن است صحیح نباشد، ولى مستندات جنابعالى آن را ردّ نمىکند. نمىتوان با در نظرگیرى «عصمتِ خارج از وحى» براى پیامبر صخبر مزبور را مردود شمرد - چون این نظریه، خود باطل است - و اگر قرار باشد خبر را ردّ کنیم، باید بر پایه شواهد و آثار دیگرى باشد و مسلّماً این خبر باعث نشده که منحرفان، مستمسک نافرمانى از رسول خدا صداشته باشند؛ زیرا «اجتهاد در برابر نصّ» در رابطه با امور دینى است و حدیث فوق در این مقوله، سخن نمىگوید و از امور «عُرفى» و «موضوعى» سخن به میان مىآورد.
خبر گردافشانى - که نشان مىدهد پیامبر ص«عصمت ذاتى» نداشت و چه بسا در مسائل خارج از دین، دچار اشتباه مىشد - و یا سخن امثال «هیکل» - که پیامبرصدر «موضوعات» مشورت مىنمود - هیچ کدام باعث نشده که «إبنحجر»، معاویه را «مجتهد مأجور» و یا«إبنحزم»، إبنملجم را «معذور» معرفى کند!! زیرا مجراى خبر مزبور، مجراى موضوعات است؛ نه احکام دینى که مجتهد در استنباط آن مىکوشد.. بعلاوه، اجتهاد و ضدّ و نقیضگویى بین فقهاى شیعه و سنّى - هر دو - هست و مسلّماً قول قرآن و پیامبر صنمىتواند موافق با آراى همه مجتهدین باشد! برماست که اگر جویاى حق و اهل انصاف هستیم، به دنبال مطرحکردن شخصیتها و نظرات شخصى افراد در موضوعات نباشیم و در هر زمینهاى از قرآن و سنّت قطعى رسول خدا صشاهد آوریم، و إلّا با طرح شخصیتها و محکومکردن یا دفاع از آنها، بحث، توسعه یافته و به جایى نمىرسد!.. ما نه مدافع «إبنتیمیه» هستیم و نه «إبنحزم».. آن دو انسانهایى بیش نبودند - که از لحاظ علمى - هم سخن صحیح دارند و چه بسا هم سخن غلط!.
رابعاً و اگر منظور شما از تکذیب این خبر، آن است که رسول خدا ص- پیش از آن که وحى الهى بیاید و او را از ماجرایى آگاه سازد - هرگز دچار سهو و اشتباه و لغزش نمىشد، این مطلب - همانگونه که گفتیم - خلاف قرآن است؛ زیرا حتّى در امورى که از گردافشانى مهمتر و با مسائل دینى، آمیختهتر و بیشتر سروکار داشت، پیامبر ص- بنابه قرآن - دچار اشتباه مىشد!.
در جنگ تبوک، پیامبر صدر یک بسیج عمومى - براى رویارویى با رومیان متجاوز تبوک - به منافقین و ریاکاران که عذرها و بهانههاى گوناگونى آورده بودند و نمىخواستند در جنگ شرکت کنند، تحت تأثیر سخنانشان، اجازه معافیت از جهاد را به آنان داد، قبل از آن که تحقیق کند که آیا راست مىگویند یا دروغ؟! که در این مورد آیه آمده است:
﴿عَفَا ٱللَّهُ عَنكَ لِمَ أَذِنتَ لَهُمۡ حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَكَ ٱلَّذِينَ صَدَقُواْ وَتَعۡلَمَ ٱلۡكَٰذِبِينَ ٤٣﴾[التوبة: ٤٣].
«خداوند تو را ببخشاید! چرا قبل از آن که راستگویان برایت آشکار شوند و دروغگویان (منافق) را بشناسى، به ایشان اجازه (نیامدن به جنگ را) دادى؟».
و خداوند نیز توبهاش را پذیرفت:
﴿لَّقَد تَّابَ ٱللَّهُ عَلَى ٱلنَّبِيِّ﴾[التوبة: ١١٧].
«خداوند توبه پیامبر را پذیرفت».
این هم شاهد دیگرى از قرآن است که نشان مىدهد، پیامبر ص- خارج از وحى - دچار اشتباه مىشد و بر ما سزاوار نیست که این واقعیت را منکر شویم تا مبادا منحرفان در برابر نصوص قطعى رسول خدا صاجتهاد کنند! و نصّ پیامبر صرا در مورد جانشینى علی سرا به بوته فراموشى بسپارند و به أبوبکر سروى آورند!!.
با این انحراف باید در جاى خود مقابله کرد؛ نه آن که چهرهاى خیالى از رسول خداصارائه داد که واقعیت ندارد و البته این تنها منحصر به پیامبر صنیست.. پیامبران پیشین نیز این چنین بودهاند و همگىشان اشتباهاتى داشتهاند که خداوند در قرآن بعضى از آنهارا بازگو فرموده است؛ مثلاً در مورد موسى ÷مىفرماید:
﴿وَدَخَلَ ٱلۡمَدِينَةَ عَلَىٰ حِينِ غَفۡلَةٖ مِّنۡ أَهۡلِهَا فَوَجَدَ فِيهَا رَجُلَيۡنِ يَقۡتَتِلَانِ هَٰذَا مِن شِيعَتِهِۦ وَهَٰذَا مِنۡ عَدُوِّهِۦۖ فَٱسۡتَغَٰثَهُ ٱلَّذِي مِن شِيعَتِهِۦ عَلَى ٱلَّذِي مِنۡ عَدُوِّهِۦ فَوَكَزَهُۥ مُوسَىٰ فَقَضَىٰ عَلَيۡهِۖ قَالَ هَٰذَا مِنۡ عَمَلِ ٱلشَّيۡطَٰنِۖ إِنَّهُۥ عَدُوّٞ مُّضِلّٞ مُّبِينٞ ١٥ قَالَ رَبِّ إِنِّي ظَلَمۡتُ نَفۡسِي فَٱغۡفِرۡ لِي فَغَفَرَ لَهُۥٓۚ إِنَّهُۥ هُوَ ٱلۡغَفُورُ ٱلرَّحِيمُ ١٦﴾[القصص: ١٥-١٦].
«موسى (از کاخ فرعون رهسپار شهر شد و) بدون اینکه اهالى شهر مطّلع شوند، وارد آنجا گردید. در شهر دید که دو مرد (با هم) مىجنگند که یکى از قوم او (یعنى از سبطیها و از بنىاسرائیل) بود و دیگرى از دشمنان او (یعنى از قبطیها و از فرعونیان) بود. فردى که از قبیله او بود، علیه کسى که از دشمنانش بود، از موسى کمک خواست و موسى (کمکش کرد و) مُشتى به او زد و او را کشت! موسى (بلافاصله فهمید که چه کار اشتباهى کرده و) گفت: این از عمل شیطان بود (و او بود که مرا وسوسه کرد و مرا به خشم آورد تا این عمل را مرتکب شوم)، واقعاً او دشمن گمراهکننده آشکارى است! (موسى پشیمان گشت و براى آمرزش از لغزش خود، دست به دعا نمود و) گفت: پروردگارا! من بر خویشتن (با ارتکاب قتل) ستم کردم، پس (به فریادم برس) و مرا ببخش! خداوند او را بخشید؛ زیرا او بسیار غفور و رحیم است».
باز در مورد او - زمانى که بىجهت از برادرش هارون÷خشمگین شد - مىفرماید:
﴿وَلَمَّا رَجَعَ مُوسَىٰٓ إِلَىٰ قَوۡمِهِۦ غَضۡبَٰنَ أَسِفٗا قَالَ بِئۡسَمَا خَلَفۡتُمُونِي مِنۢ بَعۡدِيٓۖ أَعَجِلۡتُمۡ أَمۡرَ رَبِّكُمۡۖ وَأَلۡقَى ٱلۡأَلۡوَاحَ وَأَخَذَ بِرَأۡسِ أَخِيهِ يَجُرُّهُۥٓ إِلَيۡهِۚ قَالَ ٱبۡنَ أُمَّ إِنَّ ٱلۡقَوۡمَ ٱسۡتَضۡعَفُونِي وَكَادُواْ يَقۡتُلُونَنِي فَلَا تُشۡمِتۡ بِيَ ٱلۡأَعۡدَآءَ وَلَا تَجۡعَلۡنِي مَعَ ٱلۡقَوۡمِ ٱلظَّٰلِمِينَ ١٥٠ قَالَ رَبِّ ٱغۡفِرۡ لِي وَلِأَخِي وَأَدۡخِلۡنَا فِي رَحۡمَتِكَۖ وَأَنتَ أَرۡحَمُ ٱلرَّٰحِمِينَ ١٥١﴾[الأعراف: ١٥٠-١٥١].
«هنگامى که موسى (از مناجات) به پیش قوم خود خشمگین و اندوهناک بازگشت، گفت: (پس از رفتن من) چه بد جانشینى مرا انجام دادید! آیا بر فرمان پروردگارتان شتاب ورزیدید؟ موسى الواح را (که با خود از کوه طور آورده بود) بر زمین انداخت و موى سر برادرش (هارون) را گرفت و آن را به سوى خود کشید! (هارون) گفت: اى پسر مادرم! این مردمان مرا درمانده و ناتوان کردند و نزدیک بود مرا بکشند، پس دشمنان را با (مؤاخذه) من، شاد مکن و مرا از زمره ظالمان قرار مده! (هنگامى که موسى فهمید، در حقّ هارون اشتباه کرده) گفت: پروردگارا! بر من و برادرم ببخشاى (و از کارى که در حقّ او نمودم، و از کوتاهى احتمالى او در امر جانشینى من، چشمپوشى کن!) و ما را به رحمت خود داخل فرما که تو از همه مهربانان، مهربانترى!».
یا در مورد یونس ÷که بر دعوت خود در برابر قوم مشرکش صبرنکرد و بدون اجازه پروردگارش، آنها را - خشمگینانه و خودسرانه - ترک کرد و به عذاب الهى بیم داد و... تا آنجا که در شکم ماهى به اشتباه خود پى برد و توبه نمود، مىفرماید:
﴿وَإِنَّ يُونُسَ لَمِنَ ٱلۡمُرۡسَلِينَ ١٣٩ إِذۡ أَبَقَ إِلَى ٱلۡفُلۡكِ ٱلۡمَشۡحُونِ ١٤٠ فَسَاهَمَ فَكَانَ مِنَ ٱلۡمُدۡحَضِينَ ١٤١ فَٱلۡتَقَمَهُ ٱلۡحُوتُ وَهُوَ مُلِيمٞ ١٤٢ فَلَوۡلَآ أَنَّهُۥ كَانَ مِنَ ٱلۡمُسَبِّحِينَ ١٤٣ لَلَبِثَ فِي بَطۡنِهِۦٓ إِلَىٰ يَوۡمِ يُبۡعَثُونَ ١٤٤﴾[الصافات: ١٣٩-١٤٤].
«و به راستى یونس هم از زمره پیامبران بود. زمانى که او (در قوم خود صبر نکرد و) بدون اجازه مالک و پروردگارش به سوى کشتى که پر (از کالا و مسافرین) بود، گریخت. (کشتى دچار سانحه شد و مىبایست بر طبق قرعه، افرادى از سرنشینان به دریا انداخته شوند). پس یونس در قرعهکشى شرکت کرد و از جمله کسانى شد که قرعه به نام او درآمد (و به دریا انداخته شد). پس ماهى او را بلعید، در حالى که مستحق ملامت و سرزنش بود (و مىبایست در برابر کارى که کرده بود، در تاریکى دریا و شکم ماهى زندانى شود!). اگر او قبلاً از پرستشگران و دعاکنندگان نمىبود، او در شکم ماهى تا روز رستاخیز مىماند!».
و خداوند توبهاش را چنین قبول کرد:
﴿وَذَا ٱلنُّونِ إِذ ذَّهَبَ مُغَٰضِبٗا فَظَنَّ أَن لَّن نَّقۡدِرَ عَلَيۡهِ فَنَادَىٰ فِي ٱلظُّلُمَٰتِ أَن لَّآ إِلَٰهَ إِلَّآ أَنتَ سُبۡحَٰنَكَ إِنِّي كُنتُ مِنَ ٱلظَّٰلِمِينَ ٨٧ فَٱسۡتَجَبۡنَا لَهُۥ وَنَجَّيۡنَٰهُ مِنَ ٱلۡغَمِّ﴾[الأنبياء: ٨٧-٨٨].
«و (یاد کن داستان یونس) صاحب ماهى را در آن هنگام که خشمگینانه بیرون رفت و گمان برد که ما بر او سخت نمىگیریم و او را مورد مؤاخذه قرار نمىدهیم. پس در میان تاریکیها (در تاریکى دریا و شکم نهنگ، خدایش را خواند و) فریاد برآورد که پروردگارى جز تو نیست و تو پاک و منزهى! به راستى من از جمله ستمکاران شدهام (و مرا دریاب!). پس دعاى او را پذیرفتیم و وى را از غم رها کردیم».
و به پیامبر اسلام صچنین گوشزد مىکند که او نیز مواظب باشد تا مثل یونس÷رفتار نکند:
﴿فَٱصۡبِرۡ لِحُكۡمِ رَبِّكَ وَلَا تَكُن كَصَاحِبِ ٱلۡحُوتِ إِذۡ نَادَىٰ وَهُوَ مَكۡظُومٞ ٤٨ لَّوۡلَآ أَن تَدَٰرَكَهُۥ نِعۡمَةٞ مِّن رَّبِّهِۦ لَنُبِذَ بِٱلۡعَرَآءِ وَهُوَ مَذۡمُومٞ ٤٩﴾[القلم: ٤٨-٤٩].
«در برابر فرمان پروردگارت شکیبا باش و همچون (یونس) صاحب ماهى مباش که با دلى پرکینه و اندوه، خدا را (براى تعجیل در عذاب قومش) به فریاد خواند! اگر نعمت پروردگارش به یارىاش نشتافته بود و به دادش نرسیده بود، حتماً (از شکم ماهى) بیرون افکنده مىشد، در حالیکه نکوهیده و سرزنششده در بیابان برهوت، رها مىگردید».
یا نوح ÷را که از خدا تقاضا نمود، تا پسرش را به او برگرداند و نجات دهد، چنین سرزنش مىکند:
﴿وَنَادَىٰ نُوحٞ رَّبَّهُۥ فَقَالَ رَبِّ إِنَّ ٱبۡنِي مِنۡ أَهۡلِي وَإِنَّ وَعۡدَكَ ٱلۡحَقُّ وَأَنتَ أَحۡكَمُ ٱلۡحَٰكِمِينَ ٤٥ قَالَ يَٰنُوحُ إِنَّهُۥ لَيۡسَ مِنۡ أَهۡلِكَۖ إِنَّهُۥ عَمَلٌ غَيۡرُ صَٰلِحٖۖ فَلَا تَسَۡٔلۡنِ مَا لَيۡسَ لَكَ بِهِۦ عِلۡمٌۖ إِنِّيٓ أَعِظُكَ أَن تَكُونَ مِنَ ٱلۡجَٰهِلِينَ ٤٦ قَالَ رَبِّ إِنِّيٓ أَعُوذُ بِكَ أَنۡ أَسَۡٔلَكَ مَا لَيۡسَ لِي بِهِۦ عِلۡمٞۖ وَإِلَّا تَغۡفِرۡ لِي وَتَرۡحَمۡنِيٓ أَكُن مِّنَ ٱلۡخَٰسِرِينَ ٤٧﴾[هود: ٤٥-٤٧].
«نوح پروردگارش را به فریاد خواند و گفت: پسرم از خاندان من است، (و تو هنگامى که به من دستور دادى خاندانم را سوار کشتى کنم، وعده محافظت از خاندانم را دادى) و وعده تو راست است و تو داورترین داورانى! فرمود: اى نوح! پسرت از خاندانت نیست؛ زیرا او (عین) عمل ناشایست است. (هرکس به تو ایمان آورده، او اهل توست). بنابراین آنچه را از آن آگاه نیستى، از من مخواه! من تو را نصیحت مىکنم که از نادانان نباشى (و بدان که در آیین خدا، پیوند بر اساس عقیده است؛ نه گوشت و خون!). نوح گفت: پروردگارا! از اینکه چیزى را (از این به بعد) از تو بخواهم که بدان آگاه نباشم، خویشتن را در پناه تو مىدارم (و از تو مىخواهم که مرا از چنین لغزشهایى به دور دارى). اگر بر من نبخشایى و به من رحم نکنى، به تحقیق از زیانکاران خواهم بود!».
... و بسیارى از آیات دیگر که در قرآن فراوانند.
متعاقباً فرمودهاید: شما که به استناد قرآن کریم پذیرفتهاید، «قرآن» و «سنّت» محلّ رجوع در هر اختلاف و منازعهاى مىباشد، پس چطور دلیل مىآورید که آن بزرگوار اشتباه مىکرد؟!.
(جواب):
جنابعالى به این سخن بنده توجّه ننمودهاید که گفته بودم و باز هم مىگویم: «پیامبر صدر دریافت و ابلاغ وحى که در قرآن و سنّت گرد آمده، کاملاً معصوم بوده است؛ البته نه معصوم بالذات، بلکه به واسطه وحى».. و به نظر مىرسد که جنابعالى، معنى «سنّت» را به درستى مشخّص نساختهاید؛ معنى سنّت عبارت از جمیع اقوال و احوال و افعال و افکار رسول خدا صنیست، بلکه «سنّت» عبارت است از: «مجموعه قوانینى که خارج از قرآن به پیامبر صوحى شده و آنها را به مردم ابلاغ فرموده است»، و در این امور، البته که پیامبر صاشتباه نمىکرد و هر فرمانى که از او صادر شده باشد -بىگفتگو - لازمالإطاعه و واجبالإتباع است، ولى در مسائل «موضوعى» - مثل قضیه «بئر معونه» و «رجیع» - چه بسا پیامبر صاشتباه مىکرد! آیا جنابعالى معتقدید که در دو حادثه «رجیع» و «بئر معونة» اشتباهى رخ نداد و پیامبرصعمداً و با دستور خدا، اصحابش را فرستاد تا کفّار آنها را بکشند؟!.
[۷۵۹] خداوند به پیامبرش مىفرماید: ﴿قُلۡ إِنَّمَآ أَنَا۠ بَشَرٞ مِّثۡلُكُمۡ يُوحَىٰٓ إِلَيَّ﴾[الکهف: ۱۱۰] «بگو: جز این نیست که من هم بشرى مثل شما هستم، (تنها با این تفاوت) که به من وحى مىشود». [۷۶۰] چنانچه مىفرماید: ﴿وَمَا كَانَ لِمُؤۡمِنٖ وَلَا مُؤۡمِنَةٍ إِذَا قَضَى ٱللَّهُ وَرَسُولُهُۥٓ أَمۡرًا أَن يَكُونَ لَهُمُ ٱلۡخِيَرَةُ مِنۡ أَمۡرِهِمۡ﴾[الأحزاب: ۳۶]. «هیچ مرد و زن مؤمنى، هرگاه که خدا و رسولش به امرى حکم کنند، اختیارى از خود در آن ندارند». جمله، جمله شرطى است و «إذا» - که از ادات شرط است - نشان مىدهد که «هرگاه امرى باشد»، مسلمانان ملزم به اطاعت از پیامبر هستند. [۷۶۱] دین و شریعت، محمّد منظور نعمانى، ترجمه قاسمى، ص۵۷-۵۶. [۷۶۲] الإمامة والسیاسة، إبنقتیبه دینورى، ص۱۶- این روایت در «تاریخ طبرى» و «سیوطى» و إبن عساکر» و «دارقطنى» نیز آمده است. [۷۶۳] ﴿وَٱخۡتَارَ مُوسَىٰ قَوۡمَهُۥ سَبۡعِينَ رَجُلٗا لِّمِيقَٰتِنَا﴾[الأعراف: ۱۵۵]. «و موسى هفتاد مرد را از میان قوم خود براى میعادگاه برگزید...». [۷۶۴] نهجالبلاغة، شرح فیض الإسلام، جزء۵، نامه۷۱.