سورۀ فرقان

این سوره مکی و ۷۷ آیه است

اسباب نزول آیۀ ۱۰: ﴿تَبَارَكَ ٱلَّذِيٓ إِن شَآءَ جَعَلَ لَكَ خَيۡرٗا مِّن ذَٰلِكَ جَنَّٰتٖ تَجۡرِي مِن تَحۡتِهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُ وَيَجۡعَل لَّكَ قُصُورَۢا١٠﴾[الفرقان: ۱۰] [۱۰۰۵].

۷۹۲- ک: ابن ابوشیبه در «مصنف» و ابن جریر و ابن ابوحاتم از خیثمه روایت کرده اند: خدا به پیامبر گفت: اگر خواسته باشی گنجینه‌های روی زمین و کلیدهای آن‌ها را به تو ببخشم، این کار نعمت‌های آخرتت را که نزد ما موجود است کم نمی‌کند و اگر خواسته باشی هردو را یک جا در آخرت به تو بدهم. پیامبر گفت: هردو را در آخرت به من عطا نما. پس آیۀ ﴿تَبَارَكَ ٱلَّذِيٓ إِن شَآءَ جَعَلَ لَكَ خَيۡرٗا مِّن ذَٰلِكَ﴾ نازل شد.

اسباب نزول آیۀ ۲۰: ﴿وَمَآ أَرۡسَلۡنَا قَبۡلَكَ مِنَ ٱلۡمُرۡسَلِينَ إِلَّآ إِنَّهُمۡ لَيَأۡكُلُونَ ٱلطَّعَامَ وَيَمۡشُونَ فِي ٱلۡأَسۡوَاقِۗ وَجَعَلۡنَا بَعۡضَكُمۡ لِبَعۡضٖ فِتۡنَةً أَتَصۡبِرُونَۗ وَكَانَ رَبُّكَ بَصِيرٗا٢٠﴾[الفرقان: ۲۰] [۱۰۰۶].

۷۹۳- واحدی از طریق جویبر از ضحاک از ابن عباس ب روایت کرده است: چون مشرکان رسول خدا را به خاطر فقر و نیازمندی سرزنش کردند و گفتند: چگونه پیغمبر است که غذای ناچیز می‌خورد و در بازارها گردش می‌کند. گفتار آن‌ها پیامبر ج را اندوهگین ساخت. پس آیۀ ﴿وَمَآ أَرۡسَلۡنَا قَبۡلَكَ مِنَ ٱلۡمُرۡسَلِينَ إِلَّآ إِنَّهُمۡ لَيَأۡكُلُونَ ٱلطَّعَامَ وَيَمۡشُونَ فِي ٱلۡأَسۡوَاقِ...﴾ نازل شد [۱۰۰۷].

۷۹۴- ابن جریر از طریق سعید و عکرمه از ابن عباس به این معنی روایت کرده [۱۰۰۸].

اسباب نزول آیۀ ۲۷ – ۲۹: ﴿وَيَوۡمَ يَعَضُّ ٱلظَّالِمُ عَلَىٰ يَدَيۡهِ يَقُولُ يَٰلَيۡتَنِي ٱتَّخَذۡتُ مَعَ ٱلرَّسُولِ سَبِيلٗا٢٧﴾[الفرقان: ۲۷].

۷۹۵- ابن جریر از ابن عباس ب روایت کرده است: ابی بن خلف نزد سرور کائنات می‌آمد، ولی عقبه بن ابومعیط او را سرزنش و از این کار منع می‌کرد. پس خدا آیۀ ﴿وَيَوۡمَ يَعَضُّ ٱلظَّالِمُ عَلَىٰ يَدَيۡهِ يَقُولُ يَٰلَيۡتَنِي ٱتَّخَذۡتُ مَعَ ٱلرَّسُولِ سَبِيلٗا٢٧ يَٰوَيۡلَتَىٰ لَيۡتَنِي لَمۡ أَتَّخِذۡ فُلَانًا خَلِيلٗا٢٨ لَّقَدۡ أَضَلَّنِي عَنِ ٱلذِّكۡرِ بَعۡدَ إِذۡ جَآءَنِيۗ وَكَانَ ٱلشَّيۡطَٰنُ لِلۡإِنسَٰنِ خَذُولٗا٢٩﴾[الفرقان: ۲۷-۲۹] را نازل کرد [۱۰۰۹].

۷۹۶- و از شعبی و مقسم نیز مثل این روایت کرده است [۱۰۱۰].

اسباب نزول آیۀ ۳۲: ﴿وَقَالَ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ لَوۡلَا نُزِّلَ عَلَيۡهِ ٱلۡقُرۡءَانُ جُمۡلَةٗ وَٰحِدَةٗۚ كَذَٰلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِۦ فُؤَادَكَۖ وَرَتَّلۡنَٰهُ تَرۡتِيلٗا٣٢﴾[الفرقان: ۳۲] [۱۰۱۱].

۷۹۷- ک: ابن ابوحاتم و حاکم به قسم صحیح و ضیاء در «المختاره» از ابن عباسب روایت کرده اند: مشرکان گفتند: اگر محمد آنگونه که گمان می‌کند پیامبر باشد پس چرا پروردگارش او را شکنجه می‌کند و قرآن را به او به یک باره نازل نمی‌کند، بلکه یک آیه و دو آیه می‌فرستد. پس خدای ﻷ آیۀ ﴿وَقَالَ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ لَوۡلَا نُزِّلَ عَلَيۡهِ ٱلۡقُرۡءَانُ جُمۡلَةٗ وَٰحِدَةٗ﴾ را نازل کرد [۱۰۱۲].

اسباب نزول آیۀ ۶۸ – ۷۰: ﴿وَٱلَّذِينَ لَا يَدۡعُونَ مَعَ ٱللَّهِ إِلَٰهًا ءَاخَرَ وَلَا يَقۡتُلُونَ ٱلنَّفۡسَ ٱلَّتِي حَرَّمَ ٱللَّهُ إِلَّا بِٱلۡحَقِّ وَلَا يَزۡنُونَۚ وَمَن يَفۡعَلۡ ذَٰلِكَ يَلۡقَ أَثَامٗا٦٨﴾[الفرقان: ۶۸].

۷۹۸- بخاری و مسلم از ابن مسعود س روایت کرده اند: از رسول خدا ج پرسیدم بزرگترین گناه کدام است، گفت: برای خالق جهان همتا و مانند قایل شوی، گفتم: پس از آن کدام گناه است؟ گفت: فرزندت را از ترس این که طعامت را می‌خورد بکشی، گفتم: پس از این کدام گناه است، گفت: زنا با زن همسایه. پس خدا برای تصدیق سخنان پیامبر خود آیۀ ﴿وَٱلَّذِينَ لَا يَدۡعُونَ مَعَ ٱللَّهِ إِلَٰهًا ءَاخَرَ وَلَا يَقۡتُلُونَ ٱلنَّفۡسَ ٱلَّتِي حَرَّمَ ٱللَّهُ إِلَّا بِٱلۡحَقِّ وَلَا يَزۡنُونَ...﴾ را نازل کرد [۱۰۱۳].

۷۹۹- بخاری و مسلم از ابن عباس ب روایت کرده اند: عده‌ای از اهل شرک مرتکب قتل شدند و در این کار زیاده‌روی کردند، زنا کردند و در این عمل افراط نمودند، سپس خدمت رسول خدا ج آمدند و گفتند: آنچه می‌گویی و ما را به آن راه دعوت می‌کنی بسیار خوب است کاش ما را آگاه کنی، آیا برای اعمالی که انجام داده ایم باید کفاره بپردازیم؟ پس خداوند أ آیۀ ﴿وَٱلَّذِينَ لَا يَدۡعُونَ مَعَ ٱللَّهِ إِلَٰهًا ءَاخَرَ وَلَا يَقۡتُلُونَ ٱلنَّفۡسَ ٱلَّتِي حَرَّمَ ٱللَّهُ إِلَّا بِٱلۡحَقِّ وَلَا يَزۡنُونَۚ وَمَن يَفۡعَلۡ ذَٰلِكَ يَلۡقَ أَثَامٗا٦٨ يُضَٰعَفۡ لَهُ ٱلۡعَذَابُ يَوۡمَ ٱلۡقِيَٰمَةِ وَيَخۡلُدۡ فِيهِۦ مُهَانًا٦٩ إِلَّا مَن تَابَ وَءَامَنَ وَعَمِلَ عَمَلٗا صَٰلِحٗا فَأُوْلَٰٓئِكَ يُبَدِّلُ ٱللَّهُ سَيِّ‍َٔاتِهِمۡ حَسَنَٰتٖۗ وَكَانَ ٱللَّهُ غَفُورٗا رَّحِيمٗا٧٠﴾[الفرقان: ۶۸-۷۰] [۱۰۱۴] و ﴿قُلۡ يَٰعِبَادِيَ ٱلَّذِينَ أَسۡرَفُواْ...﴾[الزمر: ۵۳] را نازل کرد [۱۰۱۵].

اسباب نزول آیۀ ۷۰: ﴿إِلَّا مَن تَابَ وَءَامَنَ وَعَمِلَ عَمَلٗا صَٰلِحٗا فَأُوْلَٰٓئِكَ يُبَدِّلُ ٱللَّهُ سَيِّ‍َٔاتِهِمۡ حَسَنَٰتٖۗ وَكَانَ ٱللَّهُ غَفُورٗا رَّحِيمٗا٧٠﴾[الفرقان: ۷۰].

۸۰۰- بخاری و غیره از ابن عباس روایت کرده اند: وقتی که آیۀ ﴿وَٱلَّذِينَ لَا يَدۡعُونَ مَعَ ٱللَّهِ إِلَٰهًا ءَاخَرَ وَلَا يَقۡتُلُونَ ٱلنَّفۡسَ...﴾ نازل شد. مشرکان مکه گفتند: خون‌ها را به ناحق ریختیم، برای خدای یکتا بت‌ها را شریک و همتا قرار دادیم و دست به فواحش و زنا زدیم. پس ذاتی که جز در بارگاهش پناهی نیست آیۀ ﴿إِلَّا مَن تَابَ...﴾ را نازل کرد [۱۰۱۶].

***

[۱۰۰۵] ترجمه: «خجسته است کسى که اگر بخواهد برایت بهتر از این مقرر کند، باغهایى که از فرودستش جویباران روان است و [در دنیا] برایت قصرها قرار دهد». [۱۰۰۶] ترجمه: «و پیش از تو رسولانى نفرستادیم مگر آنکه [آنها هم مانند همه‏] خوراک مى‏خوردند و در بازارها راه مى‏رفتند و برخى از شما را براى برخى [دیگر مایه‏] آزمونى ساخته ایم. آیا شکیبایى مى‏ورزید؟ و پروردگارت بیناست». [۱۰۰۷] واحدی ۶۵۵ از اسحاق بن بشر از جویبر مفصل ذکر کرده است. این اسناد جداً ضعیف است اسحاق متروک و جویبر و ضحاک با ابن عباس ملاقات نکرده اند. [۱۰۰۸] طبری ۲۶۳۱۵. [۱۰۰۹] طبری ۲۶۳۴۷. ترجمه آیات: «و روزى که ستمکار [از روى حسرت‏] دستانش را مى‏گزد. مى‏گوید: اى کاش من [هم‏] همراه رسول [خدا] راهى [راست در پیش‏] مى‏گرفتم. واى بر من، اى کاش فلانى را دوست نمى‏گرفتم. به راستى مرا از پند، پس از آنکه به‌سوی من آمد، گمراه ساخت و شیطان تنها گذار انسان است». [۱۰۱۰] طبری ۲۶۳۴۸ از شعبی و ۲۶۳۴۹ از مقسم به طور مرسل روایت کرده. «زاد المسیر» ۱۰۴۹ و ۱۰۵۰ به تخریج محقق. [۱۰۱۱] ترجمه: «و کافران گفتند: چرا قرآن یکباره بر او فرو فرستاده نشد؟ بدینسان [آن را نازل کردیم‏] تا با آن دلت را استوار داریم و آن را آرام [و شیوا] بخوانیم». [۱۰۱۲] «در المنثور» ۵ / ۱۲۷ و ۱۲۸ به حاکم، ضیاء و ابوحاتم نسبت داده است. [۱۰۱۳] صحیح است، بخاری ۷۵۲۰، مسلم ۱ / ۹۰، ح ۸۶، ترمذی ۳۱۸۲، نسائی ۷ / ۹۰، احمد ۱ / ۳۸۰ و ۴۳۱ و ۴۳۴ از روایت کرده اند. «زاد المسیر» ۱۰۵۴ و «تفسیر شوکانی» ۴۷۲۰ به تخریج محقق. [۱۰۱۴] ترجمه: «و آنان که با خداوند معبودى دیگر را [به نیایش‏] نمى‏خوانند و جانى را که خداوند [کشتنش را] حرام کرده است جز به حق نمى‏کشند و زنا نمى‏کنند. و هر‌کس چنین کند به [کیفرى‏] دشوار بر مى‏خورد روز قیامت عذاب برایش دو چندان شود و در آنجا خوار [و زبون‏] جاودان ماند. مگر کسى که توبه کند و ایمان آورد و کار شایسته انجام دهد، پس اینانند که خداوند بدیهایشان را به نیکیها تبدیل مى‏کند و خداوند آمرزنده مهربان است». [۱۰۱۵] صحیح است، بخاری ۴۸۱۰ مسلم ۱۲۲، ابوداود ۴۲۷۴، نسائی در «تفسیر» ۴۶۹، بیهقی ۹ / ۹۸ و حاکم ۲ / ۴۰۳ همه از ابن عباس روایت کرده اند. «تفسیر شوکانی» ۱۹۱۳ به تخریج محقق. [۱۰۱۶] محقق می‌گوید: این حدیث را نزد بخاری ندیدم. حاکم ۲ / ۴۰۳ و طبرانی ۲۶۵۱۲ هردو از طریق منصور بن معمتر از سعید بن جبیر روایت کرده اند. و عبارت «اهل مکه» درست نیست، زیرا این سوره و آیه مدنی هستند شاید مؤلف می‌خواسته این را به طبری نسبت بدهد که اشتباه قلم شده. [این حدیث را بخاری در کتاب مناقب باب مالقی البنی و اصحابه من المشرکین بمکة شمارۀ ۳۸۵۵، مسلم ۳۰۲۳ کتاب تفسیر و ابوداود کتاب الفتن ۴۲۷۳ از ابن عباس روایت کرده اند. مترجم].