سورۀ فَتح

این سوره مدنی و ۲۹ آیه دارد

۹۷۰- حاکم و غیره از مسور بن مخرمه و مروان بن حکم روایت کرده اند: سورۀ فتح از اول تا آخر در مسیر راۀ مکه تا مدینه در شان حدیبیه نازل شده است [۱۲۳۶].

اسباب نزول آیۀ ۵: ﴿لِّيُدۡخِلَ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ وَٱلۡمُؤۡمِنَٰتِ جَنَّٰتٖ تَجۡرِي مِن تَحۡتِهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُ خَٰلِدِينَ فِيهَا وَيُكَفِّرَ عَنۡهُمۡ سَيِّ‍َٔاتِهِمۡۚ وَكَانَ ذَٰلِكَ عِندَ ٱللَّهِ فَوۡزًا عَظِيمٗا٥﴾[الفتح: ۵] [۱۲۳۷].

۹۷۱- بخاری، مسلم، ترمذی و حاکم از انس س روایت می‌کنند: وقت بازگشت از حدیبیه این کلام عزیز ﴿لِّيَغۡفِرَ لَكَ ٱللَّهُ مَا تَقَدَّمَ مِن ذَنۢبِكَ وَمَا تَأَخَّرَ﴾ به رسول خدا نازل گشت. پیامبر گفت: برایم آیه‌ای نازل شده است که در نزد من از همه دارایی و ثروت روی زمین محبوب‌تر است و آیه را برای مسلمانان قراءت کرد. گفتند: گوارایت باد ای محبوب خدا! خدا گفته است که به تو چه عطا خواهد کرد. پس به ما چه خواهد داد؟ آنگاه آیۀ ﴿لِّيُدۡخِلَ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ وَٱلۡمُؤۡمِنَٰتِ جَنَّٰتٖ تَجۡرِي مِن تَحۡتِهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُ خَٰلِدِينَ فِيهَا وَيُكَفِّرَ عَنۡهُمۡ سَيِّ‍َٔاتِهِمۡۚ وَكَانَ ذَٰلِكَ عِندَ ٱللَّهِ فَوۡزًا عَظِيمٗا٥﴾ نازل شد [۱۲۳۸].

اسباب نزول آیۀ ۱۸: ﴿لَّقَدۡ رَضِيَ ٱللَّهُ عَنِ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ إِذۡ يُبَايِعُونَكَ تَحۡتَ ٱلشَّجَرَةِ فَعَلِمَ مَا فِي قُلُوبِهِمۡ فَأَنزَلَ ٱلسَّكِينَةَ عَلَيۡهِمۡ وَأَثَٰبَهُمۡ فَتۡحٗا قَرِيبٗا١٨﴾ [۱۲۳۹].

۹۷۲- ک: ابن ابوحاتم از سلمه بن اکوع روایت کرده است: هنگام خواب نیمروزی بود که ناگاه منادیی رسول خدا ج صدا کرد: ای مردم، بیایید بیعت کنید بیایید بیعت کنید که روح القدوس آمده است، به نزد رسول خدا که زیر درخت موز قرار داشت شتافتیم و با آن بزرگوار تجدید بیعت کردیم. آنگاه خدا آیۀ ﴿لَّقَدۡ رَضِيَ ٱللَّهُ عَنِ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ...﴾ را نازل کرد [۱۲۴۰].

اسباب نزول آیۀ ۲۴: ﴿وَهُوَ ٱلَّذِي كَفَّ أَيۡدِيَهُمۡ عَنكُمۡ وَأَيۡدِيَكُمۡ عَنۡهُم بِبَطۡنِ مَكَّةَ مِنۢ بَعۡدِ أَنۡ أَظۡفَرَكُمۡ عَلَيۡهِمۡۚ وَكَانَ ٱللَّهُ بِمَا تَعۡمَلُونَ بَصِيرًا٢٤﴾ [۱۲۴۱].

۹۷۳- مسلم، ترمذی و نسائی از انس س روایت کرده اند: هنگام غزوۀ حدیبیه هشتاد نفر مسلح به قصد غافل‌گیری رسول الله و یاران او از کوۀ تنعیم پایین آمدند. همۀ آن مشرکان اسیر و گرفتار شدند. پس پیامبر خدا تمام آن‌ها را آزاد کرد. پس خدای بزرگ آیۀ ﴿وَهُوَ ٱلَّذِي كَفَّ أَيۡدِيَهُمۡ عَنكُمۡ وَأَيۡدِيَكُمۡ عَنۡهُم...﴾ را نازل کرد [۱۲۴۲].

۹۷۴- ک: مسلم از حدیث سلمه بن [عمرو] اکوع، به همین معنی روایت کرده [۱۲۴۳].

۹۷۵- ک: احمد و نسائی از حدیث عبدالله بن مغفل مزنی به همین معنی روایت کرده اند [۱۲۴۴].

۹۷۶- ک: ابن اسحاق از ابن عباس ب به همین معنی روایت کرده است [۱۲۴۵].

اسباب نزول آیۀ ۲۵: ﴿هُمُ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ وَصَدُّوكُمۡ عَنِ ٱلۡمَسۡجِدِ ٱلۡحَرَامِ وَٱلۡهَدۡيَ مَعۡكُوفًا أَن يَبۡلُغَ مَحِلَّهُۥۚ وَلَوۡلَا رِجَالٞ مُّؤۡمِنُونَ وَنِسَآءٞ مُّؤۡمِنَٰتٞ لَّمۡ تَعۡلَمُوهُمۡ أَن تَطَ‍ُٔوهُمۡ فَتُصِيبَكُم مِّنۡهُم مَّعَرَّةُۢ بِغَيۡرِ عِلۡمٖۖ لِّيُدۡخِلَ ٱللَّهُ فِي رَحۡمَتِهِۦ مَن يَشَآءُۚ لَوۡ تَزَيَّلُواْ لَعَذَّبۡنَا ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ مِنۡهُمۡ عَذَابًا أَلِيمًا٢٥﴾ [۱۲۴۶].

۹۷۷- طبرانی و ابویعلی از ابوجمعه جنبذ بن سبع روایت کرده اند: در اول یک روز در حالی که کافر بودم با رسول الله جنگیدم و در آخر همان روز به دین اسلام مشرف شدم و در رکاب او ج جهاد و پیکار کردم. ما سه مرد و هفت زن بودیم. این کلام حق ﴿وَلَوۡلَا رِجَالٞ مُّؤۡمِنُونَ وَنِسَآءٞ مُّؤۡمِنَٰتٞ﴾ در بارۀ ما نازل شده است [۱۲۴۷].

اسباب نزول آیۀ ۲۷: ﴿لَّقَدۡ صَدَقَ ٱللَّهُ رَسُولَهُ ٱلرُّءۡيَا بِٱلۡحَقِّۖ لَتَدۡخُلُنَّ ٱلۡمَسۡجِدَ ٱلۡحَرَامَ إِن شَآءَ ٱللَّهُ ءَامِنِينَ مُحَلِّقِينَ رُءُوسَكُمۡ وَمُقَصِّرِينَ لَا تَخَافُونَۖ فَعَلِمَ مَا لَمۡ تَعۡلَمُواْ فَجَعَلَ مِن دُونِ ذَٰلِكَ فَتۡحٗا قَرِيبًا٢٧﴾ [۱۲۴۸].

۹۷۸- فریابی، عبد بن حمید و بیهقی در «دلائل» از مجاهد روایت کرده اند: رسول خدا در حدیبیه خواب دید که خودش و یاران پاکبازش در نهایت امن و امان به مکه داخل می‌شوند و موی سرشان را در آنجا می‌تراشند و یا کوتاه می‌کنند. چون آن بزرگوار قربانی‌های خود را در حدیبیه ذبح کرد. یارانش گفتند: ای رسول خدا! خواب و رویای شما کجا شد؟ پس آیۀ ﴿لَّقَدۡ صَدَقَ ٱللَّهُ رَسُولَهُ ٱلرُّءۡيَا...﴾ نازل شد [۱۲۴۹].

***

[۱۲۳۶] حاکم ۲ / ۴۵۹. [۱۲۳۷] ترجمه: «تا سرانجام مردان و زنان مؤمن را به باغهایى در آورد که از فرودست آن جویباران روان است که جاودانه در آنجا خواهند بود. و بدیهایشان را از آنان بزداید و این [دست آورد] در نزد خدا پیروزى بزرگى است». [۱۲۳۸] صحیح است، بخاری ۴۱۷۷، ترمذی ۳۲۶۲، نسائی در «تفسیر» ۵۱۹ و احمد ۱ / ۳۱ روایت کرده اند. تفسیر ابن کثیر ۶۱۲۲ تخریج محقق. [۱۲۳۹] ترجمه: «به راستى خداوند از مؤمنان هنگامى که زیر درخت با تو بیعت مى‏کردند خشنود شد، و معلوم داشت که در دل‌هایشان چیست، در نتیجه بر آنان آرامش فرود آورد و فتحى نزدیک را به آنان پاداش داد». [۱۲۴۰] ابن ابوحاتم چنانچه در «تفسیر ابن کثیر» ۴ / ۲۲۵ آمده روایت کرده است. تفسیر «زاد المسیر» ۱۲۹۱. [۱۲۴۱] ترجمه: «و اوست کسى که دست آنان را از شما و دست شما را از آنان در میان مکه پس از آنکه شما را بر آنان پیروز گرداند، بازداشت و خداوند به آنچه مى‏کنید بیناست». [۱۲۴۲] صحیح است، مسلم ۱۸۰۸، ابوداود ۲۶۸۸، ترمذی ۳۲۶۴، نسائی در «تفسیر» ۵۳۰، واحدی ۷۵۱ از انس روایت کرده اند. «تفسیر شوکانی» ۲۴۴۷ تخریج محقق. [۱۲۴۳] صحیح است، مسلم ۱۸۰۷. «تفسیر شوکانی» ۲۴۴۸ تخریج محقق. [۱۲۴۴] صحیح است، نسائی در «الکبری» ۱۱۵۱۱، در «تفسیر» ۵۳۱، حاکم ۲ / ۴۶۰، احمد ۴ / ۸۶ و ۸۷ [۱۶۱۹۸] و بیهقی ۶ / ۳۱۹ از عبدالله بن مغفل روایت کرده اند. حاکم و ذهبی به شرط بخاری و مسلم صحیح می‌دانند. همچنان حافظ ابن حجر در «فتح الباری» ۵ / ۳۵۱ این را صحیح می‌داند و هیثمی در «مجمع الزوائد» ۶ / ۱۴۵ می‌گوید: راوی‌های احمد راوی صحیح هستند. «تفسیر شوکانی» ۲۴۴۹ تخریج محقق. [۱۲۴۵] تفسیر طبری، همان منبع، ج ۲۶، ص ۹۶. [۱۲۴۶] ترجمه: «آنانند که کفر ورزیدند و شما را از مسجد الحرام باز داشتند و نگذاشتند قربانى‏اى که موقوف داشته شده بود، به جایگاهش برسد و اگر مردان و زنانى مؤمن [و مستضعف در مکه‏] نبودند که آنان را نمى‏شناسید [و ممکن بود] پایمالشان کنید آن گاه نادانسته درباره آنان رنجى به شما مى‏رسید. [فرمان حمله مى‏دادیم. پیروزى را به تأخیر انداخت‏] تا خداوند هر که را خواهد به جوار رحمت خود در آورد. اگر از هم جدا بودند کافرانشان را به عذابى دردناک عذاب مى‏کردیم». [۱۲۴۷] ابویعلی ۱۵۶۰، طبرانی ۲۲۰۴ از ابوجمعه روایت کرده اند. هیثمی در «مجمع الزوائد» ۱۱۳۴۶ می‌گوید: «طبرانی به دو اسناد روایت کرده است راوی‌های یکی از این دو اسناد ثقه هستند» سیوطی در «در المنثور» ۶ / ۷۶ جید گفته است. «تفسیر شوکانی» ۲۴۵۰ تخریج محقق. [۱۲۴۸] ترجمه: «بى گمان خداوند به حقّ رؤیاى رسولش را راست گرداند: [با این مضمون که:] اگر خدا بخواهد ایمن [و] در حالى که موى سرتان را تراشیده و کوتاه کرده‏اید، بى آنکه بیمناک باشید وارد مسجد الحرام خواهید شد. و آنچه را که نمى‏دانستید مى‏دانست، که پیش از این فتحى نزدیک را مقرّر داشت». [۱۲۴۹] طبری ۳۱۶۰۱ از مجاهد روایت کرده مرسل و ضعیف است.