و شماری علمای که مؤلف از کتاب آنها استفاده کرده است
صحیح بخاری: تألیف ابوعبدالله محمد بن اسماعیل بن ابراهیم بخاری، امام و پیشوای علمای حدیث در زمان خود. بخاری شب جمعه سیزدۀ شوال سال ۱۹۴ در بخارا تولد شد و به مکه و بغداد و سایر شهرها گردش کرد و از مشایخ حدیث دانش اندوخت و تاریخ کبیر و صحیح بخاری را که همه علما به صحت و قبول آن اتفاق دارند تألیف کرد و شب عید رمضان ۲۵۶ نزدیک سمرقند از جهان رفت [۱۵۴۶].
صحیح مسلم: تألیف ابوالحسن مسلم بن حجاج نیشاپوری. او یکی از پیشوایان و حفاظ حدیث بوده و در سال ۲۰۴ دیده به جهان کشود و به عراق، حجاز، شام و مصر مسافرت کرد و از علمای بزرگ دانش اندوخت و بیگاۀ یکشنبه بیست و چهار رجب ۲۶۱ به نیشاپور درگذشت [۱۵۴۷].
سنن ترمذی: تألیف ابوعیسی محمد بن عیسی ترمذی یکی از پیشوایان حدیث در زمان خود. ترمذی در حدود ۲۰۹ تولد و به مکه، عراق، بخارا و جاهای دیگر سفر و کتاب جامع، شمائل، اسماء صحابه و غیر اینها را تألیف کرد و در ماه رجب ۲۷۹ به ترمذ درگذشت [۱۵۴۸].
سنن نسائی: تألیف ابوعبدالرحمن بن علی بن شعیب نسائی امام و حافظ حدیث و پیشوای علما و فضلای دوران خود. او در ۳۱۵ به دنیا آمد و به دمشق، مکه، مصر و نقاط دیگر سفر کرد و از مشایخ آگاه حدیث شنید و در ۳۰۳ بعد از محنتی که دامنگیرش شد به فلسطین از جهان رفت [۱۵۴۹].
سنن ابوداود: تألیف ابوداود سلیمان بن اشعث بن اسحاق سجستانی یکی از پیشوایان حدیث. ابوداود در سال ۲۰۲ چشم به جهان کشود و از مشایخ شام، مصر، جزیره، عراق، خراسان و دیگر جاها دانش اندوخت و در ۲۷۵ در بصره دیده از جهان فرو بست [۱۵۵۰].
سنن ابن ماجه: تألیف ابوعبدالله محمد بن یزید بن ماجه قزوینی عالم متحیر و آگاه به اصول و فروع حدیث. ابن ماجه [در سال ۲۰۹ به جهان آمد و به قزوین نشو و نما یافت] و به عراق، مصر و شام سفر کرد و در تفسیر و تاریخ نیز تألیفاتی انجام داد و در رمضان سال ۲۷۳ به عمر شصت و چهارسالگی از دنیا رفت [۱۵۵۱].
مستدرک: تألیف ابوعبدالله محمد بن عبدالله حاکم نیشابوری. او از علمای حدیث و اهل امانت و تقوا بود و در ۳۲۱ به دنیا آمد و به اکثر شهرها گردش کرد و از علمای بزرگ مانند دارقطنی و غیره دانش آموخت و تألیفات بسیار انجام داد مانند المستدرک علی الصحیحین، علوم الحدیث و تاریخ نیشاپور و غیر اینها و در ۴۰۵ دیده از جهان فرو بست [۱۵۵۲].
صحیح ابن حبان: تألیف محمد بن حبان بن احمد ابوحاتم بستی حافظ و یکی از بزرگان مصنفین. ابن حبان به اکثر شهرها گردش کرد و از بسیاری از علما حدیث شنید و در سال ۳۵۴ به منصب قضای بست برگزیده شد و در آن سال از جهان رفت [۱۵۵۳].
سنن بیهقی: تألیف ابوبکر احمد بن حسین بیهقی. او در ۳۸۴ دیده به جهان کشود. در فقه، حدیث، تصنیف و دیگر علوم یگانۀ روزگار بود و کتب سنن کبیر در ده مجلد، سنن صغیر، شعب الایمان و دلائل النبوة و غیر اینها را تألیف کرد. در سال ۴۵۸ در نیشاپور از جهان رفت و در بیهق دفن شد [۱۵۵۴].
سنن دارقطنی: تألیف علی بن عمر دارقطنی منسوب به قطن نام محلی در بغداد حافظ بزرگ. دارقطنی از بسیاری علما حدیث شنید و تألیفات زیاد انجام داد و به دیار مصر سفر کرد، در اسماء الرجال و جرح و تعدیل پیشوای زمان خود بود در ۳۸۵ به عمر ۷۷ سالگی از دنیا رفت [۱۵۵۵].
مسند احمد: تألیف احمد بن محمد بن حنبل. او در سال ۱۶۴ در بغداد به جهان آمد و در نوجوانی به مجلس قاضی ابویوسف رفت و آمد داشت و به اکثر شهرها مانند یمن و کوفه مسافرت کرد و در سال ۲۴۱ از جهان رفت [۱۵۵۶].
مسند بزَّار: تألیف ابویعقوب اسحاق بن عبدالله بن ابراهیم بزَّار کوفی. بزار عارف، حافظ از جمع ثقات بود و به شام و مصر سفر کرد و به بغداد مسکن گزید کتب بسیار از جمله مسند را نوشت و در سال ۳۰۷ به حلب از جهان رفت [۱۵۵۷].
مسند ابویعلی: تألیف ابویعلی احمد بن علی بن مثنی موصلی صاحب مسند مشهور. او حافظ و در روایت و بیان حدیث ظابط و عادل بود و در ۳۰۷ به دیار ابدیت شتافت [۱۵۵۸].
معاجم طبرانی: تألیف ابوالقاسم سلیمان بن احمد بن ایوب طبرانی حافظ بزرگ. او در سال ۲۶۰ به جهان آمد و معجم کبیر، معجم اوسط، معجم صغیر، کتاب السنه، مسند شامیین و چند کتاب سودمند دیگری تألیف کرد. در ۲۸ ذی قعدۀ سال ۳۶۰ به اصفهان به دیدار رب العزت شتافت [۱۵۵۹].
تفسیر ابن جریر مشهور به تفسیر طبری: تألیف ابوجعفر محمد بن جریر طبری مفسر بزرگ. ابن جریر در سال ۲۲۴ به آمل طبرستان چشم به جهان کشود و به اکثر شهرها گردش کرد و از علمای بزرگ دانش آموخت، به آن دوران هیچکس به پایۀ علم و دانش او نمیرسید. به معنی و احکام قرآن، به طرق سنت و صحیح و سقیم آن، به احوال صحابه و تابعین شناخت و تبحر تام داشت و به وقایع و اخبار گذشتگان آشنا بود، از او تصانیف بزرگ بجا مانده از جمله تفسیر قرآن که از بزرگترین تفاسیر است و تاریخ الأمم [والملوک] مشهور به تاریخ طبری و تهذیب الآثار. در شوال سال ۳۱۰ [در بغداد] از جهان رفت. تودههای بیشماری مردم از علما و مشاهیر بر او نماز جنازه خواندند و مرثیهها سرودند [۱۵۶۰].
تفسیر ابن ابوحاتم: تألیف ابومحمد عبدالرحمن بن ابوحاتم محمد بن ادرس تمیمی، امام و حافظ ری. ابن ابوحاتم دانش و علوم را از پدرش و دیگران در شام، حجاز، مصر، عراق و نقاط دیگر آموخت در علم و معرفت رجال تبحر کامل داشت و در زهد و تقوا از ابدال شمرده میشد تفسیر مسند در دوازده مجلد، کتاب جرح و تعدیل و کتاب زهد و غیر اینها از تصنیفات اوست. در ماۀ محرم ۳۲۷ از جهان رفت [۱۵۶۱].
تفسیر ابن مردویه: تألیف احمد بن موسی اصفهانی حافظ و عالم فاضل مشهور به ابن مردویه. او تفسیر معروف به تفسیر ابن مردویه را تألیف کرد و در ۴۱۰ از جهان رفت [۱۵۶۲].
تفسیر ابوشیخ: تألیف ابومحمد عبدالله پسر محمد پسر جعفر مشهور به ابوشیخ حافظ صادق محدث اصفهان، او به سال ۲۷۴ به دنیا آمد و به نوجوانی به کسب حدیث کوشید و تصانیف زیاد انجام داد از جمله کتاب «سنت» و «عظمه» و «سنن» و به سال ۳۶۹ از جهان رفت [۱۵۶۳].
تفسیر ابن حبان: تألیف ابوحاتم محمد بن حبان تمیمی بستی. ابن حبان حافظ، مفسر قرآنکریم و از ائمۀ محدثین و فضلای زمان خود بود تصنیفات زیادی انجام داد و در سال ۳۵۴ از جهان رفت [۱۵۶۴].
تفسیر فریابی: تألیف ابوعبدالله محمد بن یوسف فریابی. او به قیساریۀ شام سکونت داشت، از اوزاعی و علمای دیگر حدیث شنید [تفسیری مشهور به تفسیر فریابی دارد] و در ربیع اول سال ۲۱۲ از جهان رفت [۱۵۶۵].
تفسیر عبدالرزاق: تألیف عبدالرزاق بن همام یمنی صنعانی. او صاحب چندین کتاب و تفسیر است، از او سفیان بن عیینه و امام احمد و دیگران روایت کردهاند و در ۲۱۱ از جهان رفت [۱۵۶۶].
تفسیر ابن منذر: تألیف ابوبکر محمد بن ابراهیم بن منذر نیشاپوری. ابن منذر به مکه سکونت داشت، در فقه و غیره کتب بیمانند تألیف کرد از جمله کتاب مبسوط، کتاب اشراف در اختلاف علما، کتاب اجماع و کتاب تفسیر. در حدیث معرفت کامل داشت و در سال ۳۱۸ از جهان رفت [۱۵۶۷].
تفسیر ثعلبی: تألیف ابواسحاق احمد بن محمد بن ابراهیم ثعلبی نیشابوری صاحب تفسیر مشهور و عرائس در قصص انبیاء، حافظ موثق. ثعلبی در علوم قرآن یگانۀ زمان خویش بود و در علوم عربی آگاهی تام داشت و در محرم ۴۲۷ از جهان رفت [۱۵۶۸].
کتاب الزهد: تألیف هناد بن سری کوفی که به ۱۵۲ تولد و در ۲۴۳ از جهان رفت [۱۵۶۹].
اسباب نزول: تألیف ابوالحسن علی بن احمد بن محمد واحدی نیشاپوری. واحدی در تفسیر یگانۀ عصر خود بود و تفسیرهای بسیط، وسیط، وجیز، کتاب اسباب نزول، المغازی و شرح دیوان متنبی را نوشت در جمادی الآخر ۴۶۸ [در نیشاپور] از جهان رفت [۱۵۷۰].
تفسیر مجاهد: تألیف ابوحجاج مجاهد بن جبر مکی، مجاهد از ابن عباس و ابن عمر علم آموخت و به سال ۱۰۳ از جهان رفت.
ابن حجر: ابوالفضل شهاب الدین احمد بن علی بن محمد عسقلانی [۲۵۸ – ۳۷۷هـ - ق] محدث و فقیه و مؤرخ مصری شافعی اصلاً از عسقلان فلسطین بوده ولی در قاهره تولد و در آنجا وفات یافته است. ابن حجر در سال ۷۲۶ منصب قاضی القضاتی یافت، با این صفت پیوسته به تدریس و وعظ اشتغال داشت. بیش از یک صد و پنجاه تألیف داشته و از آن جمله است: الإصابة فی تمییز الصحابة و فتح الباری فی شرح صحیح البخاری [۱۵۷۱].
تقی الدین ابوالفتح بن دقیق العید: مصری و قاضی القضات در ۶۲۵ به حجاز متولد شد کتب بسیار مانند علوم الحدیث و غیره تصنیف کرد و در ۷۰۲ از جهان رفت [۱۵۷۲].
سعید بن جبیر اسدی: فقیه، محدث و مفسر یکی از علمای تابعین شاگرد ابن عبا و ابن عمر بود و در سال ۹۵ از جهان رفت.
ابوعبدالله عکرمه: مولای ابن عباس عالم به قرآن و معانی آن در سال ۱۰۵ هجری از جهان رفت.
والسلام
[۱۵۴۶] ابوالفداء اسماعیل بن عمر بن کثیر قرشی، البدایة و النهایة، ناشر مکتبه المعارف، بیروت، ج ۱۱، ص ۲۴. [۱۵۴۷] ابن کثیر، همان کتاب، ج ۱۱، ص ۳۳. [۱۵۴۸] ابن کثیر، همان کتاب، ج ۱۱، ص ۶۶. [۱۵۴۹] ابن کثیر، همان کتاب، ج ۱۱، ص ۱۲۳. [۱۵۵۰] ابن کثیر، همان کتاب، ج ۱۱، ص ۵۴. [۱۵۵۱] ابن کثیر، همان کتاب، ج ۱۱، ص ۵۲. [۱۵۵۲] ابن کثیر، همان کتاب، ج ۱۱، ص ۳۵۵. [۱۵۵۳] ابن کثیر، همان کتاب، ج ۱۱، ص ۲۵۹. [۱۵۵۴] ابن کثیر، همان کتاب، ج ۱۲، ص ۹۴. [۱۵۵۵] ابن کثیر، همان کتاب، ج ۱۱، ص ۳۱۷. [۱۵۵۶] ابن کثیر، همان کتاب، ج ۱۰، ص ۳۲۵. [۱۵۵۷] ابن کثیر، همان کتاب، ج ۱۱، ص ۱۳۰. [۱۵۵۸] ابن کثیر، همان کتاب، ج ۱۱، ص ۱۳۰. [۱۵۵۹] ابن کثیر، همان کتاب، ج ۱۱، ص ۲۷۰. [۱۵۶۰] ابوالفضل عبدالرحمن بن ابوبکر جلال الدین سیوطی، طبقات المفسیرین، محقق علی محمد عمر، چاپ اول، قاهره سال ۱۳۹۶ هـ ق، ص ۹۵. [۱۵۶۱] جلال الدین سیوطی، همان کتاب، ص ۶۲. [۱۵۶۲] احمد بن محمد ادنروی، طبقات المفسرین، محقق سلیمان بن حاکم خزی، چاپ اول، ناشر مکتبه العلوم والحکم، مدینۀ منوره سال ۱۹۹۷، ص ۱۰۱. [۱۵۶۳] ابوعبدالله محمد بن احمد الذهبی، سیر اعلام النبلاء، محقق محمد نعیم العرقسوسی، بیست و سه جلد، چاپ نهم، ناشر مؤسسة الرسالة، بیروت سال ۱۴۱۳ هـ ق، ج ۱۶، ص ۲۷۷. [۱۵۶۴] ادنروی، همان کتاب، ص ۷۷. [۱۵۶۵] ابوعبدالله محمد بن اسماعیل بخاری، تاریخ کبیر، محقق سید هاشم ندوی، هشت جلد، ناشر دارالفکر، ج ۱، ص ۲۶۴. [۱۵۶۶] ادنروی، همان کتاب، ص ۲۹. [۱۵۶۷] جلال الدین سیوطی، همان کتاب، ص ۹۱. [۱۵۶۸] جلال الدین سیوطی، همان کتاب، ص ۲۸. [۱۵۶۹] ذهبی، همان کتاب، ج ۱۱، ص ۴۶۵. [۱۵۷۰] ابن کثیر، همان کتاب، ج ۱۲، ص ۱۱۴. [۱۵۷۱] فرهنگ دهخدا. [۱۵۷۲] ابن کثیر، همان کتاب، ج ۱۴، ص ۲۷.