مقدمه
ستایش خدایی را که احکام بندگانش را با کتابی روشنگر، قانونگذاری کرد و بیان جزئیات آن احکام را به خاتم انبیاء و پیامبران، حضرت محمد ابن عبدالله، واگذار نمود، که درود و سلام خدا بر او و بر آل و اصحاب او باد که ناقلان وحی، معتمدان حق و دعوتگران هدایت یافته و راستین خدا بودند و درود و سلام او بر پیروان نیک منش آنان تا روز قیامت.
اما بعد:
ما اکنون در دوره‌ای هستیم که نظام‌های متعدد جهانی دچار اضطراب شده‌اند و از ایجاد آرامش و آسایش برای ملت‌های جهان ناتوانند. هرچند که رهبران غالب و چیره بر ملت‌های جهان به عیب‌ها و ایرادهائی مبتلا هستند که منجر به این پریشانی عالمی شده است اما بدون شک اسباب مستقیم بدبختی جهانیان همان نظام‌هائی است که تا کنون شایستگی آن‌ها برای حل مشکلات انسانی ثابت نشده است به گونه‌ای که بتوانند بشریت را از دست جنگ‌ها و درگیری‌ها برهانند و او را از دلهرۀ حاصل از جنگ‌های جهانی خونبار دور سازد، و این آرامش را پس از زندگی سختی که در فضای تاریک و سیاه خونریزی و نابودی و تخریب داشته است برایش فراهم آورد.
عقیدۀ ما مسلمانان این است که اگر این جهان خواستار خوشبختی و آرامش برای خویش است چاره‌ای جز رجوع به تعالیم و دستورهای پاک خداوند، که دور از تحریف و دگرگونی و تغییر است ندارد. تعالیمی که اسلام برای تکمیل و توضیح اهداف آن با دقیق‌ترین و وسیع‌ترین شیوه ظاهر شد و بیشترین انعطاف و هماهنگی را با دوره‌های مختلف دارد و برای برآورده کردن نیاز بنی بشر در زمان‌ها و مکان‌های مختلف آمده است.
شریعت اسلامی چه در مصادر اولیه آن و چه در کاوش‌های فقی‌هان و امامان مذاهب دارای زمینه‌ای گسترده و راه و روشی وسیع است که هر حادثه‌ای را در بر می‌گیرد، هر مشکلی را حل می‌کند و ترازوی عدالت را میان افراد، جوامع و حکومت‌ها برقرار می‌کند و برای هر ملت مطیع و بیدار و پیشرفته و رو به رشد و برای زندگی دنیایی آن‌ها در تمام زمینهها، دولتی عادل و صلح طلب ایجاد می‌کند که در صورت صلح طلبی دیگران، صلح دوست است. ارزش عقیده و اخلاق و آزادی واقعی را حمایت می‌کند و دست هر تجاوز گر گناه کار و سرکش نیرنگ باز را از این عرصه کوتاه می‌کند.
منابع اصیل شریعت اسلامی نزد مسلمان، مشهور مورد اطمینان و محفوظ است و شکی نیست که سنت پاک نبوی که دومین منبع اسلام است. دارای جزئیات بسیار، نظم فراگیر و وسعت دامنه است. حال اگر کتاب خدا قواعد عمومی قانونگذاری و احکام کلی را در بر گرفته و به این دلیل به جاودانگی حقیقی رسیده است، باید دانست که سنت گرامی پیامبر اسلام به شرح این قواعد عمومی، تثبیت آن نظم فراگیر و بیان فروعات و جزئیات احکام کلی، پرداخته است و این مسئله برای هر کسی که سنت نبی را به طور کامل بررسی کند آشکار می‌شود. از این رو شریعتمداران مسلمان چاره‌ای جز اعتماد به سنت، پناه بردن به آن، توجه به آن و راهنمایی خواستن از احکام قطعی آن در جهت حل رویدادهای جدید را ندارند.
سنت پیامبر صدر گذشته مورد هجوم برخی گروه‌های اسلامی که از روش‌های خدایی منحرف شده‌اند قرار گرفته، آن هم به دلیل وجود شبهه‌هایی که پیروان آن گروه‌ها توان مقابله با آن را نداشته‌اند. اکنون نیز در عصر حاضر سنت پیامبر هم مورد هجوم برخی مستشرقین متعصب که جزو دعوتگران مسیحی و استعمار هستند، قرار گرفته است و با این هجوم در صدد فتنه افکنی میان مسلمین و نابودی این رکن محکم شریعت اسلامی سرسبز و خرم هستند، که برخی از نویسندگان خودی نیز رویه‌ی آنان را دنبال کرده‌اند یا به این دلیل که در برابر بحث‌های علمی کادو شده و زینتی آنان فریب خورده‌اند، در حالیکه این بحث‌ها در برابر نقد علمی بی‌غرض پایدار نخواهند ماند، یا اینکه بدون هیچ توانی دنبال آرزوهای نفسانی و شبهه‌های فکری افتاده‌اند و هیچ تلاشی برای پاکسازی آن افکار با استفاده از میراث گذشتگان خود و تحقیقات دانشمندان ثابت قدم نکرده‌اند و در نتیجه رأی [منحرف] مستشرقین در مورد سنت مانند آرزوی درونی این افراد جلوه یافته است و با خوشحالی بر طبل شادی زده‌اند و آواز رشد و پیشرفت سروده‌اند.
اتاني هواها قبل أن اعرف الـهوى
فصادف قلباً خالياً فتمكنا
عشق آن زن به سراغم آمد، قبل از اینکه مفهوم عشق را بشناسم.
پس با قلبی مواجه شد که خالی [از هر عشق دیگری] بود، پس عشق او در قلبم جایگزین شد.
من در گذشته هم برای برخی از این افراد تلاش‌هایی برای رد این تخیلات و تهمت‌های مستشرقین که به ذهن آن‌ها راه یافته بود، انجام داده‌ام. از این رو مناسب دیدم که در این کتاب از سنت و جایگاه آن در شریعت اسلامی سخن گویم و دوره‌های تاریخی را که پشت سر نهاده و تلاش‌هایی که دانشمندان مسلمان برای حفاظت و نگهداری آن انجام داده‌اند را تبیین کنم. و با یک روح علمی لطیف به بررسی ستم‌هایی که بر در گذاشته و حال بر سنت روا شده بپردازم، تا چهره حقیقت روشن شود و بدینوسیله و روی سفید و درخشان سنت مطهر پیامبر صواضح گردد.
در انت‌های مطالب، با مختصری از زندگی مشهورترین مجتهدان و محدثان مسلمان که نقش روشنی در حفظ و تدوین سنت نبوی داشته‌اند و در استنباط احکام شرعی به آن مراجعه نموده‌اند، کتاب را پایان داده‌ام.
بنده کتاب را به سه باب و یک خاتمه تقسیم کرده‌ام.
باب اول: در بیان معنی سنت و نقل و تدوین آن، که خود شامل چند فصل است.
فصل اول: در بیان معنی سنت، تعریف آن و موضع‌گیری اصحاب نسبت به آن.
فصل دوم: چگونگی ایجاد پدیده جعل حدیث و بررسی زمان و مکان این پدیده
فصل سوم: در بیان تلاش‌های دانشمندان برای پاکیزه کردن و تصحیح سنت.
فصل چهارم: نتیجه تلاش‌های دانشمندان به نسبت سنت.
باب دوم: شبهه‌ها و خصومت‌هایی که دامن‌گیر سنت شده‌اند. در هفت فصل:
فصل اول: برخورد شیعه و خوارج با سنت.
فصل دوم: برخورد معتزله و متکلمان با سنت.
فصل چهارم: کسانی که منکر حجیت سنت بوده و هستند.
فصل پنجم: کسانی که منکر حجیت خبر آحاد هستند.
فصل ششم: برخورد مستشرقین با سنت.
فصل هفتم: برخورد برخی نویسندگان جدید با سنت.
باب سوم: جایگاه سنت در شریعت اسلامی. در سه فصل:
فصل اول: جایگاه سنت در کتاب خدا.
فصل دوم: قرآن چگونه سنت را در بر گرفته است.
فصل سوم: نسخ سنت به وسیلۀ قرآن و یا نسخ قرآن به وسیله سنت.
خاتمه: در بیان زندگینامه علمای بزرگ اسلام در زمینه اجتهاد و حدیث:
۱. زندگینامه امام ابو حنیفه
۲. زندگینامه امام مالک
۳. زندگینامه امام شافعی
۴. زندگینامه امام احمد
۵. زندگینامه امام بخاری
۶. زندگینامه امام مسلم
٧. زندگینامه امام نسائی
۸. زندگینامه امام ابوداود
٩. زندگینامه امام ترمذی
۱۰. زندگینامه امام ابن ماجد.
از خداوند می‌خواهم که مرا از لغزش دور نگه دارد و رشد و هدایت را به من الهام نماید و گنجینه‌های رحمت خود را به رویم بگشاید و جزو آنان قرارم دهد که هر گفته نیکی را می‌شنود و بهترین آن را پیروی می‌کنند.
حمد و ستایش برای پروردگار جهانیان
قاهره، ۶ رجب ۱۳۶۸ ھ
برابر با ۴ «می» ۱٩۴٩ م
دکتر مصطفی سباعی