فصل دوم: جایگاه سنت، نزد معتزله و متكلمین
علما در مورد موضع معتزله در برابر سنت اختلاف نظر دارند ؛ در اینکه آیا آنان با جمهور، در حجیت متواتر و آحاد هم قولند یا منکر حجیت هر دو قسم متواتر و آحاد می‌باشند؟ یا حجیت متواتر را پذیرفته و منکر خبر آحاد می‌باشند؟
آمدی از ابی حسین بصری(که یکی از معتزله است) روایت کرده که آنان عقلاً قائل به وجوب پذیرش و اطاعت از خبر واحد می‌باشند [۱۲۱].
و (هم او) از جبایی و گروهی دیگر از متکلمین برای ما نقل می‌کند که آنان عقلاً اطاعت و پذیرش خبر واحد را جایز نمی‌دانند [۱۲۲].
سیوطی نیز در «التدریب» [۱۲۳]از ابی علی الجبایی نقل کرده که خبری را که یک نفر عادل روایت کرده باشد نمی‌پذیرد مگر اینکه یکنفر عادل دیگر آن را تایید کرده باشد یا با ظاهر کتاب و یا ظاهر خبر واحد، دیگری مطابقت داشته باشد. یا اینکه میان اصحاب رایج بوده و یا بعضی از آنان به آن عمل کرده باشند.
این مطلب را ابوالحسین البصری در (المعتمد) بیان کرده و استاد ابو نصر التمیمی از ابو علی روایت کرده خبر واحد را نمی‌پذیرد، مگر اینکه چهار نفر آن را روایت کرده باشند. و ابن حزم گفته که: (اهل اسلام همگی از جمله اهل سنت، خوارج، شیعه و قدریه خبر واحد موثق که از پیامبر اسلام نقل شده باشد را می‌پذیرند به جز متکلمان معتزله که بعد از صد سال ظاهر شده و با این اجماع مخالفت کردند. و عمرو بن عبید آنچه را که از حسن روایت می‌شد، می‌پذیرفت و به آن فتوا می‌داد. و این امری است که کسی که حداقل آگاهی را داشته باشد از آن بی‌خبر نیست.
و او در جایی دیگر می‌گوید که معتزله حجیت خبر آحاد را انکار می‌کنند. به این ترتیب همگی معتزله و خوارج گفتند که خبر واحد موجب علم نمی‌گردد و گفتند: که چیزی که امکان رد یا قبول آن وجود دارد نباید در دین خدا بر اساس آن حکم کرد و آن را به خدا و پیامبرش نسبت داد [۱۲۴].
ابن القیم در ((اعلام الموقعین)) [۱۲۵]آورده که معتزله با استناد به آیه متشابه ﴿فَمَا تَنفَعُهُمۡ شَفَٰعَةُ ٱلشَّٰفِعِينَ٤٨﴾[المدثر: ۴۸] [۱۲۶]. نصوص صریح و محکم وارده در اثبات شفاعت برای مومنین گناهکار را رد می‌کنند.
همچنانکه دیده می‌شود از این سخنان ضد و نقیض حکمی در حل مسائل دریافت نمی‌شود پس بهتر دیدم که به کتب کلام مراجعه کنم. با دقت در کتاب ((الملل و النحل)) در مورد رای معتزله در خصوص این مساله دیدم که: امام ابو منصور بغدادی و صاحب المواقف و رازی از نظامیه (که فرقه‌ای از معتزله می‌باشند) انکار حجیت سنت متواتر و اینکه آن مفید علم است و همچنین تجویز وقوع تواتر به صورت کذب و اجتماعی امت بر خطا را از آنان نقل کرده‌اند. همانطور که امام فخر الدین رازی انکار حجیت خبر آحاد را به نظامیه نسبت داده است. چون نظامیه یکی از بیست و دو گروه معتزله بودند، موضع آنان در مقابل سنت بر اساس موقف و موضعشان از اصحاب است و من مناسب دیدم که مطالبی را امام ابو منصور بغدادی متوفی به سال ۴۲٩ هجری در کتابش ((الفرق بین الفرق)) از این گروه نقل کرده و موضع آن‌ها را در خصوص صحابه و موضع رهبرانشان در خصوص حدیث بیان کنم. پس از اینکه اجماع گروه‌های معتزله در عقاید را یادآوری می‌کند در مورد اختلافات‌شان سخن به میان می‌آورد و از واصلیه شروع می‌کند:
[۱۲۱] الاحکام ۲/٧۵. [۱۲۲] الاحکام ۲/۶۸. [۱۲۳] التدریب – صفحه ۱٧. [۱۲۴] الاحکام – ۱/۱۱٩. [۱۲۵] اعلام الموقعین ۲/۲۲۱. [۱۲۶] دیگر شفاعت و میانجی شفاعت کنندگان و میانجی گران (اعم از فرشتگان و پیغمبران و صالحان) بدی‌شان سودی نمی‌بخشد.