مقدمه مؤلف

الحمدلله رب العالمين، حمداً كثيراً طيباً مباركاً فيه، كما ينبغي لجلال وجهه وعظيم سلطانه، والصلاة والسلام علی معلم الناس الخير وهادي البشريةإلى الرشد وقائد الخلق إلى الحق ومخرج الناس من الظلمـات إلى النور بإذن ربهم إلى صراط العزيز الحميد، سيدنا وإمامنا وأسوتنا وحبيبنا محمد بن عبدالله وعلى آله وصحبه ومن تبعهم بإحسان إلى يوم الدين.

اما بعد:

جزء چهارم از سلسله «کاروان به‌سوی خدا» در ارتباط با منزلتی است بس عظیم از منازل سائرین به‌سوی خدا و سالکین طریق پروردگار جهان که همان «توبه» می‌باشد.

بعضی از عالمان علم رفتار و سلوک، توبه را بر سایر منازل سالکین و مقدمات صالحین، مقدم داشته‌اند همان‌گونه که امام محمد غزالی در کتاب خود به نام «منهاج العابدین» مرتبه توبه را به عنوان مرتبه دوم بعد از مرتبه علم قرار داده که نخستین مرحله و معبر برای کسانی که خواهان وصول به پیشگاه خداوند متعال و خواستار رضوان و نواب نیکوی او باشند، همان علم و آگاهی است که در آغاز قرار می‌گیرد.

وی در کتاب «احیاء علوم الدین» از قسمت «ربع منجیات» کتاب اول را اختصاص به توبه داده است. ولی من در این سلسله [تسهیل فقه رفتاری در پرتو قرآن و سنّت] به ترتیب معینی ملتزم نشدم، آنچه را خداوند متعال برایم میسّر گردانید، در معرض انتشار قرار دادم که شاید بعدها به یک ترتیب منطقی بدان دست یابم.

دانش توبه، یک دانش مهم بلکه ضروری است و امت اسلامی در این عصر بدان نیاز مبرم دارند، به دلیل این‌که مردم در این عصر «الا من رحم الله» غرق در گناهان و خطایا هستند. آنان خدا را فراموش کرده‌اند پس خداوند هم آنان را فراموش کرده است. جاذبه‌های شرّ و بدی و موانع خیر و نیکی فراوان، دامنگیر آنان شده و راه خدا را بر آنان مسدود و راه شیطان را بر آنان هموار ساخته است. اینک ما در بسیاری از ممالک اسلامی با وسایل جهنمی، با استفاده از تکنولوژی مدرن و رسانه‌های جمعی، با نوشته، صدا، تصویر و دیگر عوامل بازدارنده از این دست مواجه ایم و پیوسته مسیر و جاذبه‌های راه شیطانی را می‌خوانیم، می‌شنویم و می‌بینیم و شیاطین انس و جنّ و دشمنان اسلام از داخل و خارج آن دستگاه‌ها و رسانه‌ها، مسلمانان را تشجیع و تشویق به انحراف از مسیر حق می‌نمایند. و اضافه بر آن، آرزوها و خواهش‌های بدِ نفسانی، تمایل به دنیا، فراموشی مرگ و حساب و بهشت و جهنم، و غافل ماندن از پروردگار و خالقِ تنها و قهّار، خود معین و یاور آن جاذبه‌های شیطانی‌اند و در چنین حالتی شگفت نیست که این‌گونه مردمان به ترک نماز پردازند و پیرو شهوات نفسانی گردند و عهد و پیمان خداوند را بعد از تعهد و میثاق، نقض نمایند. و در حدود و وظایف نسبت به خدا و بندگان خدا کوتاهی نمایند و به حرامخواری و خوردن مال مردم دریغ نورزند و در کسب و بدست آوردن مال و دارایی بدون توجه به حلال یا حرام بودن آن بکوشند.

امروزه مسلمانان بشدت نیاز دارند که نذیر و اخطاردهنده‌ای بر روی آنان فریاد کشد که: از این مستی بهوش آیید، و از خواب بیدار شوید و به راه عقل و خرد آیید و به‌سوی پروردگارتان توبه کنید قبل از این‌که روزی فرا رسد که هیچ مال و فرزندی در آن بکار ناید، سوای کسی که با قلب سالم راه خدا را پیموده باشد.

کوشش ما در این جزء این است که دل‌های غافل را بیدار نماییم و عقل‌های گریزان را برگردانیم و عزم‌های سست را نیرو بخشیم و اهمیت توبه و ضرورت و فضیلت و وجوب فوریتی آن و همچنین مقومات، شرایط، ارکان و مهم‌ترین احکام آن را برای مردم بیان نماییم و ثمرات و نتایج توبه و دستاوردهایی را که نصیب توبه‌کننده می‌شوند چه در دنیا و چه در قیامت متذکر شویم. همان‌گونه که به بیان موانع توبه و انگیزه‌ها و موجبات آن نیز می‌پردازیم و به خاطر نیاز شدید به توبه در این عصر شهوات و غفلت‌ها و شبهات، مباحث را اندکی با تفصیل بیان کرده‌ایم.

تمام عالمان علمِ تصوف و سلوک توجه شایانی به توبه مبذول داشته‌اند و از حقیقت، ارکان و شرایط آن مباحث ارزنده‌ای عرضه نموده‌اند از جمله ابوالقاسم، جنید، ابوسلیمان دارانی، ذوالنون مصری، رابعه عدوی و ....

و به عنوان بارزترین مؤلفان در علم تصوف و سلوک می‌توان از: محاسبی، مکی، قشیری، غزالی، ابن قیم و علمایی بعد از آنان را نام برد.

امام محمد غزالی در کتاب «الاحیاء» در مقدمه ی کتاب «توبه» می‌گوید:

بدانکه توبه و بازگشتن از گناهان به‌سوی پروردگار عیب‌پوش و غیب‌دان، آغاز طریق سالکان است و سرمایۀ رستگاران و اول قدم مریدان و کلید استقامت مایلان و مطلع اصطفا و انتخاب برای پدر ما آدم ÷و برای جمیع انبیا و دیگر مقربان است. و اقتدای فرزندان به پدران عین خود سزاواری است و جای شگفتی نیست اگر آدمی گناه کند چه در جبلت او علت گناهکاری هست و کسی که شبیه پدر خود ماند بجاست و ظلمی نکرده است. ولی پدر پس از شکست به جبران و پس از ویرانی به تعمیر پرداخت، لذا فرزند باید که به هر دو طرف نفی و اثبات و وجود و عدم پیروی کند. آدم ÷در اظهار پشیمانی بر خطای گذشته‌ای مبالغت ورزید. پس هر که او را در گناه الگو سازد وقتی به توبه نپردازد خود را د‌ر آتش انداخته است. بلکه خیر محض شیوه فرشتگان است و شرّ صرف بدون جبران شیوۀ شیاطین است و جبران شرّ و بدی به وسیله خیر و نیکی شعار و دثار آدمیان است. چه در طینت انسانیت بد و نیک آمیخته و در فطرت بشریت خیر و شرّ آویخته شده است و هر بنده‌ای انتساب او یا به فرشته باشد و یا به آدم ÷ و یا به شیطان، پس کسی به توبه گراید بر صحت نسبت خود به آدم ÷اقامه ی دلیل نموده است و کسی که بر گناه اصرار ورزد، نفس خود را به شیطان ثابت نموده است. انتساب آدمی به فرشته به اینک از او پیوسته خیر محض آید از امکان آدمی بیرون است، چه در فطرت او خیر یا شرّ چنان معجون شده است که جز به آتش از آن جدا نشود، یا به آتش پشیمانی و یا به آتش آن جهانی، و بدیهی است که گوهر انسانی از خبائت‌های شیطانی رهایی نمی‌یابد تا به یکی از این دو آتش نسوزد و اکنون زمان کار در اختیارِ توست که از دو بدی آسان‌تر و از دو آتش نرم‌تر را انتخاب کنی، پیش از آنکه عنانِ اختیار را از دست تو بستانند و تو را سوی سرای اضطرار رانند و در فردوس اعلی و یا در جهنم اسفل رسانند.

توجه و مرجع نخست من اول قرآن و سنت رسول خدا ج است. از آن پس روایات و اثر سلف صالح می‌باشد. سعی و کوشش فراوان نمودم بر این‌که در حکم و توجیه بر حدیث ضعیفی اعتماد ننمایم و در بیان حدیث به راوی و درجه آن به اختصار بپردازم. اگر حدیثی صحیح و یا حسن نمی‌بود بدان استدلال ننمودم هر چند در ارتباط با ترغیب و ترهیب مطلب باشد. و اگر آن را بیان نموده باشم جز جهت اطلاع و یا به عنوان ناقل از روایت دیگری نبوده است و غالباً به بیان ضعف آن پرداخته‌ام.

و ما در این موضوع به شماری از کتب بویژه کتب دانشمندان علم تصوف و سلوک استفاده کرده‌ایم که مهم‌ترین آنان این دو کتاب اساسی می‌باشد:

اولی‌: کتاب «مدارج السالكين شرح منازل السائرين إلي مقامات إياک نعبد وإياك نستعين» تألیف ابوعبدالله شمس‌الدین، ابن قیم جوزی مشهور به «ابن القیم» است که این کتاب بسیار زیبا و سحرانگیز با قلم توانای ادیب و بلیغ توانا، داعی و مربی، فقیه توانمند اصولی و آگاه به مقاصد شارع، موحد صادق و محقق، دانشمندی که به ایراد طرایق می‌پردازد و علل و اسباب را بیان می‌دارد و به کشف احکام و شرع حقایق می‌پردازد، آراسته گردیده است.

بنده از این کتاب استفاده فراوانی بردم و در بسیاری مواضع به نقل عین و نصّ عبارات او پرداخته‌ام.

همان‌گونه که در بیان اثر گناهان، از کتاب «الداء والدواء» ایشان به نقل عین عبارات پرداخته‌ام.

دومی: کتاب «احياء علوم الدين» است که در واقع یک دائرۀ المعارف مشهور در علم سلوک و اخلاق است و آن مشتمل بر چهار ربع و چهل کتاب است: ربع عبادات، ربع عادات، ربع مهلکات، ربع منجیات و نخستین کتاب در ربع منجیات همان کتاب توبه است.

غزالی، فقیه اصولی و منطقی و مصلح و روشن ‌فکری است که تألیفات خود را بر تقسیم و تبویب زیبا و با ترتیب افکار و تبیین ضرب ‌المثل‌ها و انتخاب اسلوب شیوا به زیور اعجاب آراسته است. و عالمان و متخصصان علوم تربیتی و سلوک بعد از او از این کتاب ایشان بهره‌مند شده‌اند همان‌گونه که او خود از گذشتگان بویژه از کتاب «قوت القلوب» تالیف ابوطالب مکی استفاده نموده است.

و ما هم به نوبه ی خود، از افکار و اندیشه‌های غزالی فراوان اقتباس نمودیم و گاهی بعضی از عبارات ایشان را عیناً نقل نموده‌ام.

از خداوند متعال خواهانم که خیر و برکت این کتاب را به نویسنده، خواننده، ناشر و تمام کسانی که در این کار خیر سهیم بوده‌اند، عطا فرماید. و وسیلۀ بازگشت دل‌ها به‌سوی خدای خود گردند همان‌گونه که از پیشگاه خالق متعال مسئلت دارم که توبۀ ما را به عنوان توبۀ نصوح قبول فرماید و موجب کفارات گناهان ما و رفع درجات ما گردد و بدان وسیله ما را وارد بهشت‌هایی نماید که در زیر آنها رودهایی جاری می‌شوند.

﴿رَبَّنَآ أَتۡمِمۡ لَنَا نُورَنَا وَٱغۡفِرۡ لَنَآۖ إِنَّكَ عَلَىٰ كُلِّ شَيۡءٖ قَدِيرٞ٨﴾[التحریم: ۸].

«پروردگار! نور ما را برای ما کامل گردان و بر ما ببخشای که تو بر هیر چیز توانایی».

الدوحة: صفر مبارك ۱۴۱۸ ه‍ـ

یونیو ۱٩٩٧ م

یوسف قرضاوی

وجوب توبه و ضرورت آن

۱- وجود توبه و ضرورت آن.

۲- توبه از نفاق.

۳- توبه از گناهان کبیره.

۴- توبه از کتمان حق.

۵- توبه‌های پیامبران در قرآن.

۶- توبه در سنّت نبوی.

٧- آیا توبه از گناهان صغیره واجب است؟

۸- وجوب توبه فروی است.