فضیلت توبه و توبه‌کنندگان
راجع به تشویق و ترغیب در عمل توبه خداوند متعال می‌فرماید:
﴿إِنَّ ٱللَّهَ يُحِبُّ ٱلتَّوَّٰبِينَ وَيُحِبُّ ٱلۡمُتَطَهِّرِينَ٢٢٢﴾[البقرة: ۲۲۲]
«همانا خداوند توبه‌کاران و پرهیزگاران را دوست دارد».
چه مقام و رتبه‌ای بالاتر از مقامِ دستیابی به محبت پروردگارِ جهانیان است؟
خداوند در توصیف عبادالرحمن [بندگان پروردگار] شرف انتساب آنان را به خود داده و به آنان وعده بهشت‌هایی را می‌دهد که در آنجا با تحیت و سلام یکدیگر را ملاقات می‌کنند و با دریافت منزل و مقامی عالی تا ابد مخلّد و متنعّم [جاویدان و برخوردار از نعمت‌های خداوندی] می‌مانند و می‌فرماید:
﴿وَٱلَّذِينَ لَا يَدۡعُونَ مَعَ ٱللَّهِ إِلَٰهًا ءَاخَرَ وَلَا يَقۡتُلُونَ ٱلنَّفۡسَ ٱلَّتِي حَرَّمَ ٱللَّهُ إِلَّا بِٱلۡحَقِّ وَلَا يَزۡنُونَۚ وَمَن يَفۡعَلۡ ذَٰلِكَ يَلۡقَ أَثَامٗا٦٨ يُضَٰعَفۡ لَهُ ٱلۡعَذَابُ يَوۡمَ ٱلۡقِيَٰمَةِ وَيَخۡلُدۡ فِيهِۦ مُهَانًا٦٩ إِلَّا مَن تَابَ وَءَامَنَ وَعَمِلَ عَمَلٗا صَٰلِحٗا فَأُوْلَٰٓئِكَ يُبَدِّلُ ٱللَّهُ سَئَِّاتِهِمۡ حَسَنَٰتٖۗ وَكَانَ ٱللَّهُ غَفُورٗا رَّحِيمٗا٧٠﴾[الفرقان: ۶۸-٧۰].
«و کسانی که با خدا معبود دیگری نمی‌خوانند و کسی را که خدا [خونش را] حرام کرده است، جز به حق نمی‌کشند و زنا نمی‌کنند، و هر کس این‌ها را انجام دهد سزایش را دریافت خواهد کرد، برای او در روز قیامت عذاب دو چندان می‌شود و پیوسته در آن خوار می‌ماند مگر کسی که توبه کند و ایمان آورد و کار شایسته انجام دهد پس خداوند بدی‌هایش را به نیکی‌ها تبدیل می‌کند و خدا همواره آمرزنده ی مهربان است».
چه فضیلتی از این بیشتر که تائب چنان مقبول درگاه خداوند قرار می‌گیرد که سیئات [کارهای زشت و ناپسند] او تبدیل به حسنات گردد؟ دربارۀ وسعتِ مغفرت و رحمت پروردگار نسبت به توبه‌کنندگان، خداوند متعال می‌فرماید:
﴿قُلۡ يَٰعِبَادِيَ ٱلَّذِينَ أَسۡرَفُواْ عَلَىٰٓ أَنفُسِهِمۡ لَا تَقۡنَطُواْ مِن رَّحۡمَةِ ٱللَّهِۚ إِنَّ ٱللَّهَ يَغۡفِرُ ٱلذُّنُوبَ جَمِيعًاۚ إِنَّهُۥ هُوَ ٱلۡغَفُورُ ٱلرَّحِيمُ٥٣﴾[الزمر: ۵۳].
«بگو ای بندگان من که بر خویشتن زیاده‌روی روا داشته‌اید از رحمت خود نومید مشوید و در حقیقت خدا همۀ گناهان را می‌آمرزد که او خود آمرزنده مهربان است».
این آیه درِ توبه را کاملاً بر روی هر گناهکار و خطاکاری باز نموده هر چند کثرتِ گناه او به کرانه ی آسمان هم رسیده باشد؛ زیرا پیامبر ج می‌فرماید:
«لو أخطأتم حتى تبلغ خطاياكم السماء ثم تبتم لتاب عليكم» [۵]. «اگر آنقدر خطا کنید که خطاهایتان به آسمان برسد و سپس توبه کنید خدا توبه شما را می‌پذیرد».
از جمله فضائل دیگر توبه‌کنندگان این است که خداوند متعال ملائک مقرب را بکار گرفته است تا برای توبه‌کنندگان طلب مغفرت نمایند و از خداوند بخواهند که آنان را از عذاب دوزخ حفظ کند و آنان را داخل باغ‌های بهشتی نماید. آنجا که می‌فرماید:
﴿ٱلَّذِينَ يَحۡمِلُونَ ٱلۡعَرۡشَ وَمَنۡ حَوۡلَهُۥ يُسَبِّحُونَ بِحَمۡدِ رَبِّهِمۡ وَيُؤۡمِنُونَ بِهِۦ وَيَسۡتَغۡفِرُونَ لِلَّذِينَ ءَامَنُواْۖ رَبَّنَا وَسِعۡتَ كُلَّ شَيۡءٖ رَّحۡمَةٗ وَعِلۡمٗا فَٱغۡفِرۡ لِلَّذِينَ تَابُواْ وَٱتَّبَعُواْ سَبِيلَكَ وَقِهِمۡ عَذَابَ ٱلۡجَحِيمِ٧ رَبَّنَا وَأَدۡخِلۡهُمۡ جَنَّٰتِ عَدۡنٍ ٱلَّتِي وَعَدتَّهُمۡ وَمَن صَلَحَ مِنۡ ءَابَآئِهِمۡ وَأَزۡوَٰجِهِمۡ وَذُرِّيَّٰتِهِمۡۚ إِنَّكَ أَنتَ ٱلۡعَزِيزُ ٱلۡحَكِيمُ٨ وَقِهِمُ ٱلسَّئَِّاتِۚ وَمَن تَقِ ٱلسَّئَِّاتِ يَوۡمَئِذٖ فَقَدۡ رَحِمۡتَهُۥۚ وَذَٰلِكَ هُوَ ٱلۡفَوۡزُ ٱلۡعَظِيمُ٩﴾[غافر: ٧-٩].
«کسانی که عرش (خدا) را حمل می‌کنند و آنهایی که پیرامون آنند به سپاس پروردگارشان تسبیح می‌گویند و به او ایمان دارند و برای کسانی که گرویده‌اند طلب آمرزش می‌کنند: پروردگارا! رحمت و دانش تو بر هر چیز احاطه دارد و کسانی را که توبه کرده و راه تو را دنبال کرده‌اند ببخش و آنها را از عذاب آتش نگه‌دار. پروردگارا! آنها را در باغ‌های جاوید که وعده ی شان داده‌ای با هر که از پدران، همسران و فرزندانشان که به صلاح آمده‌اند، داخل کن زیرا تو خود ارجمند و حکیمی و آنان را از بدیها نگاهدار و هر که را در آن روز از بدیها حفظ کنی البته رحمتش کرده‌ای و این همان کامیابی بزرگ است».
قرآن حاوی آیات زیادی است با اسلوب مختلف که بیان می‌دارند توبه‌کنندگان در صورت صحّت و درستی توبه‌شان مشمول مغفرت و رحمت پروردگار قرار خواهند گرفت، زیرا رحمت وسیع پروردگار در حق گناهکار هر چند گناهش بزرگ باشد، به تنگ نخواهد آمد. از این روست که خداوند در قرآن تائبین را بشارت می‌دهد و می‌فرماید:
﴿أَلَمۡ يَعۡلَمُوٓاْ أَنَّ ٱللَّهَ هُوَ يَقۡبَلُ ٱلتَّوۡبَةَ عَنۡ عِبَادِهِۦ وَيَأۡخُذُ ٱلصَّدَقَٰتِ وَأَنَّ ٱللَّهَ هُوَ ٱلتَّوَّابُ ٱلرَّحِيمُ١٠٤﴾[التوبة: ۱۰۴].
«آیا ندانسته‌اند که تنها خداست که از بندگانش توبه را می‌پذیرد و صدقات را می‌گیرد و خداست که خود توبه‌پذیر مهربان است».
﴿وَهُوَ ٱلَّذِي يَقۡبَلُ ٱلتَّوۡبَةَ عَنۡ عِبَادِهِۦ وَيَعۡفُواْ عَنِ ٱلسَّئَِّاتِ وَيَعۡلَمُ مَا تَفۡعَلُونَ٢٥﴾[الشورى: ۲۵].
«اوست کسی که توبه را از بندگان خود می‌پذیرد و از گناهان در می‌گذرد».
خداوند در وصف ذات خود می‌گوید:
﴿غَافِرِ ٱلذَّنۢبِ وَقَابِلِ ٱلتَّوۡبِ﴾[غافر: ۳].
«آمرزنده گناه و توبه پذیر».
کسی که توبه کند و به اصلاح خود بپردازد کارهای نیک انجام دهد، خداوند توبه‌اش را بهتر می‌پذیرد. قرآن توبۀ مرد و زن دزد را این چنین بیان می‌دارد:
﴿فَمَن تَابَ مِنۢ بَعۡدِ ظُلۡمِهِۦ وَأَصۡلَحَ فَإِنَّ ٱللَّهَ يَتُوبُ عَلَيۡهِۚ إِنَّ ٱللَّهَ غَفُورٞ رَّحِيمٌ٣٩﴾[المائدة: ۳٩].
«پس هر که بعد از ستم‌کردنش توبه کند و به صلاح آید، خدا توبۀ او را می‌پذیرد که خدا آمرزندۀ مهربان است».
﴿كَتَبَ رَبُّكُمۡ عَلَىٰ نَفۡسِهِ ٱلرَّحۡمَةَ أَنَّهُۥ مَنۡ عَمِلَ مِنكُمۡ سُوٓءَۢا بِجَهَٰلَةٖ ثُمَّ تَابَ مِنۢ بَعۡدِهِۦ وَأَصۡلَحَ فَأَنَّهُۥ غَفُورٞ رَّحِيمٞ٥٤﴾[الأنعام: ۵۴].
«پروردگارتان رحمت را بر خود مقرر نموده که هر کسی از شما به نادانی کار بدی کند و آنگاه توبه و اصلاح آید پس وی آمرزند ه ی مهربان است».
﴿ثُمَّ إِنَّ رَبَّكَ لِلَّذِينَ عَمِلُواْ ٱلسُّوٓءَ بِجَهَٰلَةٖ ثُمَّ تَابُواْ مِنۢ بَعۡدِ ذَٰلِكَ وَأَصۡلَحُوٓاْ إِنَّ رَبَّكَ مِنۢ بَعۡدِهَا لَغَفُورٞ رَّحِيمٌ١١٩﴾[النحل: ۱۱٩].
«[با این همه] پروردگار تو نسبت به کسانی که به نادانی مرتکب گناه شده پس توبه کرده و به صلاح آمده‌اند البته پروردگارت پس از آن آمرزند ی مهربان است».
قرآن در یازده مورد خداوند متعال را با صفت «التوّاب» توصیف می‌کند. از جمله در دعای ابراهیم ÷و اسماعیل ÷بیان شده که:
﴿وَتُبۡ عَلَيۡنَآۖ إِنَّكَ أَنتَ ٱلتَّوَّابُ ٱلرَّحِيمُ﴾[البقرة: ۱۲۸].
«و بر ما ببخشای که تویی توبه پذیرِ مهربان».
و یا در گفتار موسی ÷نسبت به بنی‌اسرائیل پس از آنکه آنان گوساله را پرستش می‌کردند قرآن می‌فرماید:
﴿فَتُوبُوٓاْ إِلَىٰ بَارِئِكُمۡ فَٱقۡتُلُوٓاْ أَنفُسَكُمۡ ذَٰلِكُمۡ خَيۡرٞ لَّكُمۡ عِندَ بَارِئِكُمۡ فَتَابَ عَلَيۡكُمۡۚ إِنَّهُۥ هُوَ ٱلتَّوَّابُ ٱلرَّحِيمُ﴾[البقرة: ۵۴].
«پس به‌سوی آفریدگارتان باز گردید و توبه کنید؛ بدین ترتیب که یکدیگر را بکشید (و افراد بی گناه، تیغ مجازات بر گناهکاران، بِکشند). این عمل در پیشگاه پروردگارتان برای شما بهتر است. بدین سان الله توبه ی شما را پذیرفت؛ همانا الله، بس توبه پذیر و مهربان است».
و باز خداوند متعال خطاب به رسول اسلام ج می‌فرماید:
﴿وَلَوۡ أَنَّهُمۡ إِذ ظَّلَمُوٓاْ أَنفُسَهُمۡ جَآءُوكَ فَٱسۡتَغۡفَرُواْ ٱللَّهَ وَٱسۡتَغۡفَرَ لَهُمُ ٱلرَّسُولُ لَوَجَدُواْ ٱللَّهَ تَوَّابٗا رَّحِيمٗا٦٤﴾[النساء: ۶۴].
«و اگر آنان وقتی که به خود ستم کرده بودند پیش تو می‌آمدند و از خدا آمرزش می‌خواستند و پیامبر (نیز) برای آنان طلب آمرزش می‌کرد، قطعاً خدا را توبه‌پذیر مهربان می‌یافتند».
[۵] صحیح ابن ماجه, البانی: صفحه و یا شماره ۳۴۴۵.