توبه

۴- توبه از حقوق بندگان است

به دلیل تشدید و سختگیری در حقوق بندگان و احقاق حقوق آنان از طریق بحث و تبادل ‌نظر، توبۀ آنان به دو صورت انجام می‌گیرد: ۱- یا این‌که حق را به صاحبش برگرداند در صورتی که صاحبِ حق در حال حیات باشد و یا به وارثانش برگرداند اگر در قیدِ حیات نباشد. ۲- اگر حق، مالی و یا جنایتی باشد که بر بدن او و یا بر بدن موروث او وارد ساخته، جهت تبرئه و استخلاص آن، لازم است پس از اعلام مورد ظلم از ایشان حلال خواهی و تقاضای عفو نماید همانطور که پیامبر ج می‌فرماید: «من كانت عنده مظلمة لأخيه في دم أو مال فليتحللها منه قبل أن يأتي يوم ليس فيه درهم ولا دينار إلا الحسنات والسيئات» [۵٩]. «هر کسی که از برادر دینیش حقی بر گردن دارد، چه مالی و چه ناموسی باید امروزه از او درخواست حلیت و بخشودگی نماید قبل از این‌که روزی فرا رسد که در آن دینار و درهمی نیست و جز نیکی‌ها و بدی‌ها در آن نباشد».

[۵٩] الفتح الربانی شماره یا صفحه ۱۱-۵۵۳۱ امام شوکانی, و با روایات مشابهی در صحیح بخاری ۶۵۳۴ آمده است «من كانت عنده مظلمة لأخيه فليتحلله منها ، فإنه ليس ثم دينار ولا درهم ، من قبل أن يؤخذ لأخيه من حسناته ، فإن لم يكن له حسنات أخذ من سيئات أخيه فطرحت عليه».