آیا توبه بر گناهان صغیره واجب است؟
علامه ابن رجب حنبلی در کتاب خود به نام «جامع العلوم و الحکم» راجع به گناهان صغیره، سؤال مهمی را مطرح کرده است: که آیا بر گناهان صغیره همچون گناهان کبیره توبه واجب است یا خیر؟ در حالی که خودداری از گناهان کبیره موجب کفّاره می‌شود، به سبب قول خداوند متعال که می‌فرماید:
﴿إِن تَجۡتَنِبُواْ كَبَآئِرَ مَا تُنۡهَوۡنَ عَنۡهُ نُكَفِّرۡ عَنكُمۡ سَئَِّاتِكُمۡ وَنُدۡخِلۡكُم مُّدۡخَلٗا كَرِيمٗا٣١﴾[النساء: ۳۱].
«اگر از گناهان که از آنها نهی شده‌اید دوری گزینید، بدی‌های شما را از شما می‌زداییم و شما را در جایگاه ارجمند در می‌آوریم».
علامه در جواب می‌گوید: این سؤال یکی از موارد اختلافی است.
به گفته ی اصحاب ما و دیگر فقها و متکلمین، توبه از گناهان صغیره واجب است، به دلیل این‌که خداوند متعال به بیان گناهان صغیره و کبیره دستور به توبه داده است. آنجا که می‌فرماید:
﴿قُل لِّلۡمُؤۡمِنِينَ يَغُضُّواْ مِنۡ أَبۡصَٰرِهِمۡ وَيَحۡفَظُواْ فُرُوجَهُمۡۚ ذَٰلِكَ أَزۡكَىٰ لَهُمۡۚ إِنَّ ٱللَّهَ خَبِيرُۢ بِمَا يَصۡنَعُونَ٣٠ وَقُل لِّلۡمُؤۡمِنَٰتِ يَغۡضُضۡنَ مِنۡ أَبۡصَٰرِهِنَّ وَيَحۡفَظۡنَ فُرُوجَهُنَّ وَتُوبُوٓاْ إِلَى ٱللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَ ٱلۡمُؤۡمِنُونَ لَعَلَّكُمۡ تُفۡلِحُونَ﴾[النور: ۳۰-۳۱].
«به مردان باایمان بگو: دیده فرو نهند و پاکدامنی ورزند که این برای آنان پاکیزه‌تر و بهتر است. و به زنان باایمان بگو: دیدگان خود را از هر نامحرمی فروبندند و پاکدامنی ورزند» تا آنجا که می‌فرماید: «ای‌مؤمنان، همگی [از مرد و زن] به درگاه خداوند توبه کنید امید که رستگار شوید».
و باز می‌یابیم که خداوند متعال بویژه در گناهان صغیره دستور به توبه داده است و می‌فرماید:
﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ لَا يَسۡخَرۡ قَوۡمٞ مِّن قَوۡمٍ عَسَىٰٓ أَن يَكُونُواْ خَيۡرٗا مِّنۡهُمۡ وَلَا نِسَآءٞ مِّن نِّسَآءٍ عَسَىٰٓ أَن يَكُنَّ خَيۡرٗا مِّنۡهُنَّۖ وَلَا تَلۡمِزُوٓاْ أَنفُسَكُمۡ وَلَا تَنَابَزُواْ بِٱلۡأَلۡقَٰبِۖ بِئۡسَ ٱلِٱسۡمُ ٱلۡفُسُوقُ بَعۡدَ ٱلۡإِيمَٰنِۚ وَمَن لَّمۡ يَتُبۡ فَأُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلظَّٰلِمُونَ١١﴾[الحجرات: ۱۱].
«ای کسانی که ایمان آورده‌اید، نباید قومی قوم دیگر را ریشخند کند شاید آنها از این‌ها بهتر باشند و نباید زنانی زنانِ دیگر را ریشخند کنند شاید آنها از این‌ها بهتر باشند و از یکدیگر عیب مگیرید و به همدیگر لقب‌های زشت ندهید. چه ناپسندیده است نام زشت. پس از ایمان، و هر که توبه نکرد آنان خود ستمکارانند».
بعضی قایل به وجوب توبه در گناهان صغیره نیستند و این را به گروه معتزله نسبت داده‌اند.
عده‌‌ای از علمای متأخر در رابطه با گناهان صغیره به دو امر قایل شده‌اند که توبه از آنها و یا انجام بعضی از اعمال حسنه موجب کفّاره آنها می‌گردد.
ابن عطیه در تفسیر خود راجع به کفّاره گناهان صغیره به وسیلۀ انجام واجبات و اجتناب از کبایر [گناهان بزرگ] دو نظریه دارد:
نظریه اول: که‌آن را گروهی از فقیهان و محدثان روایت کرده‌اند، بر این است که بنا به ظاهر آیه وحدیث، گناهان صغیره، به وسیله ی انجام واجبات و اجتناب ازگناهان کبیره مورد عفو و بخشش قرار می‌گیرند.
نظریه دوم: بر این است که نمی‌توان گفت گناهان صغیره بدان وسیله، به صورت قطع و یقین بخشوده می‌شوند، بلکه آن بر مبنای نظر راجع و ظنّ غالب است و مشیت و خواست خداوند متعال در آن دخیل است؛ زیرا اگر به طور قطع قایل به تکفیر آن گناه باشیم، در آن صورت گناهان صغیره حکم مباح را خواهند داشت که فاقد هرگونه پیامدی هستند و آن خود، نقض و معارض با احکام و ارکان شریعت است.
ما می‌گوییم: این که گفته‌اند: در تکفیر گناهان صغیره به وسیله ی انجام واجبات و ... قطعی و یقینی نیست، به این دلیل است که احادیث مطلقی که راجع به تکفیر گناهان صغیره به وسیله ی انجام اعمالی از جمله وضو و نماز و ... وارد شده مقید به اتقان و خوب انجام گرفتن آن اعمال است، بنابراین نمی‌توان گفت: وجود اعمال نیک که موجب تکفیر چنان گناهان باشد، تحقق یافته است. و بنا به اختلافی که ابن عطیه بیان داشته اختلاف در وجوب توبه از گناهان صغیره است.
پایان کلام ابن عطیه [۲۲].
حقیقت این است که توبه مطلوب است بر هر مکلّفی و تمام مسلمانان، همانطور که آیه قرآنی بدان تصریح دارد.
﴿وَتُوبُوٓاْ إِلَى ٱللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَ ٱلۡمُؤۡمِنُونَ﴾[النور: ۳۱].
«ای مؤمنان همه به درگاه خداوند توبه کنید».
و بیان داشتیم که بعضی، از گناهان کبیره و بعضی، از بدعت‌ها و بعضی، از گناهان صغیره و بعضی، از شبهات و بعضی، از غفلت‌ها توبه می‌کنند.
و همچنین کسانی هستند وقتی از حالتی به حالت دیگری صعود نمایند توبه می‌کنند و این همان توبۀ پیامبر جاست که بارها می‌فرمود:«يا أيها الناس! توبوا إلى الله، فإني أتوب إليه في اليوم مائة مرة». «ای مردم! به درگاه خداوند توبه کنید که من در روز صد بار توبه میکنم».
[۲۲] جامع العلوم والحِکم: ۱/۴۴۶-۴۴٧، چاپ، مؤسسه الرساله، بیروت.