۳- شرح و تعریف توبه، از نظر امام محمد غزالی
توبه، بنا به توضیحات امام محمد غزالی در کتاب «احیاء علوم الدین» دارای معنی مرکب از سه عامل ویا عنصر است: علم، حال و عمل. علم در مرتبۀ اول و ال در مرتبۀ دوم و عمل در مرتبۀ سوم قرار دارد. و می‌گوید: اولی موجب دومی و دومی موجب سومی است چنان ایجابی که سنت خداوندی در هستی و جهان مقتضی حصول آن است.
غزالی /می‌گوید: «علم عبارت است از آشنایی نسبت به زیان و ضرر گناهان و معاصی و این‌که گناه پرده و مانعی میان بنده و محبوب است. هر گاه شخص تائب با عزم راسخ به چنین معرفت قلبی نایل آید، قلب او در اثر چنین آگاهی متألم خواهد شد. زیرا قلب هر گاه احساس از دست دادن محبوب خود نماید، متألم و دردناک می‌شود. در آن صورت اگر آن از دست دادن و فقدان محبوب را به خاطر عملی بداند که انجام داده است، بر انجامِ آن عمل بازدارنده تأسف می‌خورد. درد شخص بهخاطر انجام کاری که انجام داده و او را از محبوب بازداشته است «ندم» و یا پشیمانی گویند. اگر این درد و رنج بر قلب شخص غالب و چیره گردد، این درد و رنج قلبی او را بهسوی حالتی بر میانگیزاند که بدان اراده و قصد گویند و تائب را بهسوی انجام کاری که ارتباط با زمانِ حال و گذشته و آینده دارد، مرتبط می‌سازد.
ارتباط عمل توبه کننده به زمان حال به این صورت است، که از گناهی که اکنون دامنگیر او است اجتناب ورزد، و در مورد زمان گذشته به این صورت است که به جبران مافات [اگر قابل جبران و ترمیم باشد] اقدام نماید.
علم و دانش برای تائب در مرتبه اول قرار دارد که همان آگاهی از خیرات و پیامد نیک توبه است در حد ایمان و باور قطعی. ایمان عبارت است از این‌که امور و تصدیق داشته باشیم، به این‌که گناه یک سمّ کشنده‌ای است و باور تعیین عبارت است از تأکید و جزم بر تصدیق قلبی و رفع هرگونه شبهه و تردیدی و در نتیجه چیره‌شدن این تصدیق بر قلب تائب، لذا هر گاه نور ایمان بر قلب بتابد آتش ندامت و پشیمانی در آن شعله‌ور می‌شود و هر گا با پرتو نور ایمان ببیند که از محبوب خود محروم گشته است، متألم و دردناک می‌گردد، مانند کسی که در تاریکی باشد و ناگاه آفتاب بر او بتابد. هر گاه فرد با از میان رفتن ابر و زدودن حجاب و مانع، [در حالی که مشرف به هلاک است] محبوب خود را ببیند، در آن صورت آتش محبت در قلبش فروزان می‌شود و آن آتش شوق او را بر میانگیزاند که برای تدارک مافات خود، اقدام عاجل نماید.
بنابراین ترک گناه در رابطه با زمان حال و آینده و جبران و تلافی مافات در رابطه با زمان ماضی با ویژگی ترتیبی آگاهی، ندامت و قصد را توبه گویند، یعنی توبه بر مجموع آن سه مورد حاصل می‌شود. گاهی توبه بر معنای ندامت تنها دلالت می‌نماید و علم و آگاهی به مثابۀ پیش‌نیاز آن و ترک گناه به عنوان ثمره و نتیجه آن ندامت و علم محسوب می‌شود. بر مبنای چنین نظریه‌ای است که پیامبر خدا ج می‌فرماید: «الندم توبة» [۲۶]: «پشیمانی توبه است» زیرا پشیمانی از علم و آگاهی [که آن را ایجاب نموده و به ثمر رسانده است] و از قصد و اراده‌ای [که به دنبال آن بیاید] خالی نخواهد بود، بنابراین پشیمانی دارای دو طرف است یعنی ثمر و دیگری ثمردهی آن» [۲٧]. پایان کلام غزالی.
[۲۶] حافظ عراقی در تخریج «الاحیاء» می‌گوید: این حدیث را از ابن ماجه و ابن حبان و حاکم بیان نموده‌اند و سند آن از حدیث ابن مسعود سصحیح دانسته‌اند و همچنین ابن حبان و حاکم این حدیث را از انس سروایت کرده و بر شرط شیخین آن را صحیح دانسته‌اند. [۲٧] احیاء علوم الدین: ۴/۳-۴، چاپ: دارالمعرفة، بیروت.