۱- توبه ی کامل و استمرار آن
امام غزالی می‌گوید:
توبه عبارت است از پشیمانی وندامتی که منجر به عزم و اراده ی محکم از جانب توبه‌کننده گردد و آن پشیمانی نتیجه ی علم و‌آگاهی او است. در این باره که گناه و معصیت، حایل میان شخص و محبوب است و نیز هر کدام از علم و پشیمانی و عزم، دارای استمرار و تمامیتی است که تمامیت آنها، دارای علائم و استمرار آنها دارای شرایطی است، ناگزیر به توضحی بیشتر هستیم:
اما علم: نظر در آن، همان نظر درسبب توبه است که بیان خواهد شد.
اما پشیمانی: دردمندشدن قلب است هنگامی که از محبوب دور گشته است و نشانی آن بسیار است. از جمله حسرت، اندوه و ریزش اشک چشمان است. می‌دانیم هر گاه برای فرزند یا یکی از فرزندان انسان گرفتاری، ناراحتی و یا مشکلی پیش آید، او افسرده و ناراحت می‌شود و حتی به گریه می‌‌افتد، حال چه عزیزی برای انسان از نفس خود عزیزتر و چه مجازاتی برای او از آتش شدیدتر است، و چه چیزی به اندازۀ گناه بر فرودآمدن مجازات بیشتر دلالت خواهد کرد، و کدام خبر از خبر خدا و پیامبر ج، صادق‌تر و راستگوتر است. اگر پزشکی به انسان بگوید که فرزند بیمارش شفا نمی‌یابد و با این بیماری از دنیا خواهد رفت، فوری اندوه او ا از حدّ بگذارد، حال آنکه فرزند او عزیزتر از نفس او نیست و خبر این پزشک از خبر خدا و پیامبر جصادق‌تر و مهم‌تر نیست و همچنین مرگ عزیزان سخت‌تر از آتش نخواهد بود. علائم نشان‌دهندۀ مرگ در بیمار محکم‌تر و واضح‌تر از دلایل وجود عذاب خداوند متعال برای گناه و گناهکار نیست و هیچ‌گاه دلالت رنجوری بر مرگ از دلالت معصیت‌ها بر خشم خداوند و متعرض آتش‌شدن، بیشتر نخواهد بود، پس درد پشیمانی هر اندازه شدیدتر باشد امید به کفّاره و پاک‌شدن گناهان بیشتر است.
علائم پشیمانی توبه واقعی: رقّت قلب و ریزش اشک چشمان است و در اثر، روایت شده که: «جالسوا التوابين فإنهم أرق أفئدة» [۵۳]. «با توبه‌کنندگان همنشینی کنید زیرا آنان قلب‌شان نازک‌تر است». و علامت آن این است که فرد بتواند در قلبش تلخی گناهان را جانشین شیرینی آن کند و در عوض میل و رغبت به گناه، کراهیت و نفرت در دل حاصل گردد.
و در اسرائیلیات روایت شده است که خداوند متعال، به یکی از بندگانش که دربارۀ قبول توبۀ یکی از بندگان دیگر سؤال کرده بود، فرمود: قسم به عزت و جلالم که اگر اهل آسمان و زمین برای او شفاعت کنند که توبۀ او را بپذیرم. تا زمانی که شیرینی گناهی که از آن توبه کرده درقلبش باقی مانده باشد توبۀ او را نخواهم پذیرفت.
و اما قصد و هدف، که توبه از آن سرچشمه می‌گیرد، عبارت است از ارادۀ جبران گناهان گذشته، با تصمیم‌گیری کنونی و آن ایجاب می‌کند که شخص توبه‌کننده از تمام محرماتی که اکنون درگیر آن است خود را برهاند و تمام فروضات و واجباتی را که اکنون فراروی او است و به گذشته تعلق دارد، به وجه احسن ادا نماید و عزم جازم نماید به این‌که در آینده به استمرار در طاعت و عبادت، و استمرار در ترک گناهان تا وقت مرگ، اشتغال ورزد.
[۵۳] احیاء علوم الدین، ۴/۲٧۴، چاپ دارالخیر.