فصل سوّم: أسماء و صفات اللهأ
خداوندﻷمی‌فرمایند: ﴿وَلِلَّهِ ٱلۡأَسۡمَآءُ ٱلۡحُسۡنَىٰ فَٱدۡعُوهُ بِهَاۖ﴾[الأعراف: ۱۸۰] (و خداوند، نام‌های زیبائی دارد پس او را با این نام‌ها صدا بزنید.)نام‌های نیک و زیبای خداوندأبهترین و اساسی‌ترین وسیلۀ شناخت خداوند متعال و گام نهادن در مسیر عبودیّت و بندگی و وسیله‌ای برای تقرّب جستن و أنس به الله و ندای وی می‌باشند. عظمت و ثنای خالق یکتا با آن‌ها هویدا گشته و انسان در پرتو آن‌ها به نحو شایسته و بایسته درون و برون خود را با جهان هستی تنظیم می‌کند و تفاوت نگرش و جهان‌بینی در این راستا هویدا می‌شود و شیرینی ایمان در سایۀ آن‌ها چشیده می‌شود و باعث می‌گردند که محبّت به خداوندأو شوق به لقایش در انسان موج زند و در عین حال از خداوندأهراس و تقوا داشته باشد و هرگز از رحمت و شفقتش ناامید نگردد. انسان با درک و فهم نام‌ها و صفات زیبای خداوند درمی‌یابد که عظمت، کبر، حاکمیّت مطلق، بلندمرتبگی، هدایت، شفا، ضرر، نفع، بخشش، رحمت، قهر، رزق، آفرینش و مالکیّت و... فقط و فقط مختص ذات اقدسش می‌باشند و این درک و درایت کُرنش و خشوعی را به بار می‌آورد که انسان جایگاه خود را در هستی می‌یابد و هر میزان که انسان از صفای درون و تقوای خداوندأبهره‌مند باشد به همان میزان از أسماء و صفات خداوندأبهره خواهد برد. این اسماء زیبا، درخشندگی را در وجود و درون مؤمن بوجود می‌آورند که وی در پرتو تشعشعات آن‌ها مسیر تزکیه و تربیت که نهایت وظیفۀ بندگی وی می‌باشند، را طی خواهد کرد.
أسماء و صفات خداوندﻷفقط از طریق خودش شناخته می‌شوند و توقیفی می‌باشند؛ یعنی با استناد از قرآن کریم و سنّت صحیح شناخته می‌شوند و جایگاهی برای عقل به تنهایی در این راستا وجود ندارد؛ چرا که یزدان سبحان خودش را بهتر می‌تواند به بندۀ جستجوگرش معرفی کند.
أسماء و صفات خداوندأمحدود و محصور در عدد مشخصی نیستند. پیامبر اکرمجمی‌فرماید: «إِنَّ لِلَّهِ تِسْعَةً وَتِسْعِينَ اسْمَا مِائَةً إِلاَّ وَاحِدًا مَنْ أَحْصَاهَا دَخَلَ الْجَنَّةَ وهو وتر يحب الوتر.»«خداوند نود و نه اسم (صد منهای یک) اسم دارد، هر کس آن‌ها را بشمارد وارد بهشت می‌شود. و خداوند تک است و تک را دوست دارد.» جمهور علما اتفاق‌نظر دارند که هدف از این روایت حصر أسماء خداوندأنیست بلکه منظور آن است هر کس این نود و نه نام را بفهمد، و حفظ کند و در آن‌ها تدبّر نماید و خداوندأرا با آن‌ها ندا کند و به آن‌ها ایمان و یقین داشته و به مقتضای آن‌ها عمل نماید، خداوندأوی را وارد بهشت می‌گرداند و دلیلی بر انحصار و محدود کردن أسماء و صفات خداوندأوجود ندارد. [۴۰۱]باید توجه داشت که این نام‌ها با همۀ تنوعشان بر یک مسمّای یکتا و بی‌نظیر دلالت دارند. خداوندأمی‌فرمایند: ﴿قُلِ ٱدۡعُواْ ٱللَّهَ أَوِ ٱدۡعُواْ ٱلرَّحۡمَٰنَۖ أَيّٗا مَّا تَدۡعُواْ فَلَهُ ٱلۡأَسۡمَآءُ ٱلۡحُسۡنَىٰۚ﴾[الإسراء: ۱۱۰] (بگو: «خدا را» با الله یا رحمان به کمک طلبید، خدا را به هر کدام «از أسماء حُسنی» بخوانید «مانعی ندارد» او دارای نام‌های زیبا است.)با این وصف اسماء اللهأبه اعتبار دلالت آن‌ها بر ذات، اسم و به اعتبار دلالت بر معانی، وصف می‌باشند؛ و با این وجود همگی بر مسمّای واحد یعنی؛ اللهأدلالت می‌کنند.
خداوندأپرتوهایی از صفات خود را در انسان قرار داده تا بتواند وظایفی را به نیابت و نمایندگی خداوندأبر زمین انجام دهد؛ چراکه انسان خلیفۀ خداوندأاست و به خلیفۀ خدا یعنی؛ انسان امورات و مسئولیّت‌هایی واگذار گردیده که بجای خداوندأدر زمین انجام دهد، و خداوندأاز لطف و إحسانش چنین موهبت و إکرام و بزرگداشتی را به انسان عطا کرده است. انسان با داشتن صفات و خصوصیّاتی ویژه که دیگر موجودات از آن بی‌بهره‌اند توانایی مأموریّت و مسئولیّت واگذارشده را دارد. این صفات پرتوهایی از أسماء و صفات پروردگارأمی‌باشند که به انسان داده شده‌اند و در وجود وی نهادینه گردیده‌اند و به وی اراده و علم (البته اراده و علم و صفاتِ انسان حقیقت و ماهیّتِ اراده و علم و صفاتِ خداوندأرا ندارند) داده تا در زمین به آبادانی و تزکیۀ نفس و شکوفانمودن استعدادهای خدادادیش در مسیر اصلی و هدف آفرینش یعنی؛ بندگی و عبادت و معرفت خداوندأمشغول گردد.
در این بخش نام‌های زیبا و نیک خداوندأدر پرتو قرآن و سنّت به طور مختصر و مفید تبیین می‌گردند و بهرۀ مؤمن از آن‌ها توضیح داده می‌شود تا در راستای آن‌ها بینش و دیدی منظم و دقیق و صحیح از پروردگارأو ارتباط جهان هستی با وی برایش حاصل گردد و آثار آن بر تفکّر و قلبش سیطره اندازد تا در پرتو آن در بهترین نحو ممکن درون و برون خود را با آن تنظیم نماید و آن شناخت لازم و شایسته در شأن پروردگارأ، برایش شناخته و پدیدار شود تا بنده آن‌گونه که شایستۀ رَبّش می‌باشد بندگی‌اش را بکند. این نام‌های زیبا و شرح آن‌ها عبارتند از: [۴۰۲]و [۴۰۳]
[۴۰۱]) جمهور علما برای بیان این نود و نه اسم، ۸۱ عدد از این نام‌های مبارک را از قرآن کریم و ۱۸ عدد آن‌ها را از سنّت شریف اسخراج کرده‌اند، که البته علما در برخی از آن‌ها اختلاف‌نظر دارند. تعدادی از علما نام‌های جمیل (زیبا/ مسلم؛۱۴۷و۹۱)، جوّاد (بسیار بخشنده/ترمذی؛۲۷۹۹)، حییّ (صاحب حیا/ ابوداود؛ ۱۴۸۸)، ربّ (پروردگار/ترمذی؛۳۵۵۱)، رفیق (دارای رفق و مهربانی/مسلم؛۲۵۹۳)، سبّوح (بی‌نهایت منزّه/مسلم؛۲۲۳و۴۸۷)، سیّد (سرور و آقا/ابوداود؛۴۸۰۶)، شافی (شفا دهنده/بخاری؛۵۷۴۲)، طیّب (پاک/مسلم؛۶۵و۱۰۱۵)، محسن (احسان‌کننده/مسلم؛۱۹۹۵)، معطی (عطاکننده/ بخاری؛۳۱۱۶)، منّان (دهنده نعمتهای بزرگ/ابوداود؛۱۴۹۵) و وتر (فرد/بخاری، ۶۴۱۰) را بجای مواردی که در این کتاب بیان شده، برشمرده‌اند و برخی هم مانند ابن حجر بر این باور است که تمامی این نود و نه اسم در قرآن آمده است. (نک: التلخیص الحبیر فی تخریج أحادیث الرافعی الکبیر، ۵/۴۵۱- ۴۵۵) در این زمینه باید خاطر نشان کرد که نود و نه اسمی که در این کتاب بدان پرداخته شده بر منهج جمهور علما بوده و بر مبنای نصوص مقدّس قرآن کریم و احادیث صحیح می‌باشند، اگرچه اذعان می‌گردد که برای خداوندأنام‌ها و صفات دیگری نیز وجود دارند که در شریعت بدانها اشاره شده است. و این می‌رساند که نام‌ها و صفات خداوندأمحدود و محصور نیستند. [۴۰۲]) شرح و توضیح اسماء پروردگارأدر دو زاویه انجام گرفته: اوّل: معرفت اسماء: که بعد از اثبات وجود نام مُبارک در نصوص شرعی به شرحی مختصر و مفید از مفهوم و معنای آن در پرتو آیات و احادیث پرداخته شده است که در توضیحات به معانی و مفاهیم آیات و روایات اشاره شده است. دوّم: تأثیر و آثار آن‌ها بر درون و برون مؤمن و وظایف وی در برابر آن. البته آنچه با تفکّر و تعقّل در این اسماء حاصل می‌شود بسی والاتر از بیان این کلمات می‌باشند و هر کس بنابر درجه ایمان و صفای روحش از آن‌ها بهره‌مند می‌گردد. اگرچه شکی در این وجود ندارد که حقّ اسماء اللهأبسی والاتر از این مطالب است ولی سعی شده که زوایای مذکور تا حدّ ممکن با وجود اختصار مفید باشند و مطالب، دقیق و ظریف بیان گردند تا بهره خواننده بهینه باشد. [۴۰۳]) منابعی که از آن‌ها در این مبحث استفاده شده و منابعی که جهت فهم بیشتر می‌توان به آن‌ها مراجعه کرد عبارتند از: اسماء حُسنی اثر ناصر سبحانی؛ اسماء الله اثر رزگار مرادی؛ اسماء الحسنی اثر سلیمان سامی محمود؛ الجامع لأسماء الله الحسنی اثر ابن قیم جوزیّه و قرطبی؛ الوجیز فی أسماء الله الحسنى اثر محمّد الکوس؛ المقصد الأسنی فی شرح اسماء الله الحسنی اثر غزالی؛ جزء فیه طرق حدیث إن لله تسعة وتسعین اسماً اثر ابو نعیم اصفهانی؛ منهج ودراسات لآیات الأسماء والصفات اثر شنقیطی؛ شرح أسماء الله الحسنى فی ضوء الکتاب والسنة اثر قحطانی؛ کتاب الأسماء و الصفات اثر بیهقی و الصفات الإلهیة تعریفها، أقسامها اثر تمیمی و....