الگوی هدایت - تحلیل وقایع زندگی و سیرت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم - جلد اول

فصل اول تعامل پیامبر اکرم ج با سنت استفاده از اسباب

یکی از سنتهای الهی که رسول خدا، از آن در جهت تبلیغ دین اسلام استفاده نمود، سنت استفاده از اسباب بود. اسباب جمع سبب است یعنی هر چیز که به وسیلۀ آن، انسان به چیز دیگر می‌رسد. سنت استفاده از اسباب در آفرینش الهی، به وضوح مشاهده می‌گردد. خداوند جهان هستی را با قدرت خود آفریده است و در آن سنت‌ها و قوانینی به ودیعه نهاده است که استقرار و استمرار جهان هستی را تضمین می‌نمایند و هر چیز را، پس از ارادۀ الله، مرتبط با اسباب قرار داده است. خداوند، عرش خود را بر دوش ملائکه گذارده و کوه‌ها را به عنوان میخ بر زمین کوبیده است و کشتزار را با آب می‌‌رویاند و ... طبعاً اگر خدا می‌خواست همه این امور و یا سایر امور را با قدرت خود بدون اینکه نیاز به سببی داشته باشند، انجام می‌داد، اما حکمت الهی چنین اقتضا می‌نمود که هر چیز به وسیلۀ سبب آن انجام پذیرد و این برای آن است تا خداوند آفریدگان و خلق خویش را به اهمیت و ضرورت رعایت نمودن این سنت متوجه نماید تا اینکه سیر و حرکت زندگی به صورتی که خدا می‌خواهد، انجام شود؛ چنانکه استفاده از اسباب را در آفرینش الهی به صورت واضحی مشاهده می‌نماییم. همچنین در کتاب خدا این مطلب ثبت شده است و خداوند بندگان را متوجه نموده است که باید در تمام کارهای دنیوی و اخروی خود به صورت یکسان این سنت استفاده از اسباب را مورد عنایت قرار دهند؛ چنانکه می‌فرماید:

﴿وَقُلِ ٱعۡمَلُواْ فَسَيَرَى ٱللَّهُ عَمَلَكُمۡ وَرَسُولُهُۥ وَٱلۡمُؤۡمِنُونَۖ وَسَتُرَدُّونَ إِلَىٰ عَٰلِمِ ٱلۡغَيۡبِ وَٱلشَّهَٰدَةِ فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمۡ تَعۡمَلُونَ١٠٥﴾[التوبة: ۱۰۵].

«بگو انجام دهید، خداوند اعمال شما را می‌بیند و پیغمبر و مؤمنان اعمال (ظاهر) شما را می‌بینند و در آخرت به‌سوی خدا برگردانده می‌شوید که آگاه از پنهان و آشکار است و شما را بدانچه می‌کنید، مطلع می‌سازد».

همچنین می‌فرماید:

﴿هُوَ ٱلَّذِي جَعَلَ لَكُمُ ٱلۡأَرۡضَ ذَلُولٗا فَٱمۡشُواْ فِي مَنَاكِبِهَا وَكُلُواْ مِن رِّزۡقِهِۦۖ وَإِلَيۡهِ ٱلنُّشُورُ١٥﴾[الملک: ۱۵].

«او کسی است که زمین را رام شما گردانیده است؛ پس در اطراف و جوانب آن راه بروید و از روزی خدا بخورید و زنده شدن دوباره در دست اوست».

همچنین خداوند از مریم در سخت‌ترین شرایط خواست تا از اسباب استفاده نماید:

﴿وَهُزِّيٓ إِلَيۡكِ بِجِذۡعِ ٱلنَّخۡلَةِ تُسَٰقِطۡ عَلَيۡكِ رُطَبٗا جَنِيّٗا٢٥﴾[مریم: ۲۵].

«تنۀ خرما را بجنبان و بتکان تا خرمای نورس و دست چینی بر تو فرو بارد».

و این گونه خداوند تاکید می‌نماید که استفاده از اسباب در تمام امور و شرایط ضروری و لازم است و پیامبران خدا بیشتر از همۀ مردم، این سنت الهی را درک می‌نمود. آن حضرت در جریان تأسیس دولت اسلامی از همۀ اسبابی که در توان داشت، استفاده نمود و امری را با بی‌توجهی و بدون دقت انجام نمی‌داد و این موضوع را در مطالبی که ذکر نمودیم و آنچه ذکر خواهیم نمود بررسی نموده‌ایم. رسول خدا همواره از یارانش می‌خواست تا این سنت الهی را در کارهای دنیوی و اخروی به صورت یکسان رعایت نمایند [۶۵۳]. امت اسلامی در صدر اسلام (عصر درخشان) احساس می‌کرد که ایمان به قدرت مطلق الهی و قضا و قدر او با استفاده از اسباب، هیچ گونه مغایرتی ندارد. آنها درک می‌کردند که خداوند در این جهان هستی و در زندگی بشر سنتهای تغییر ناپذیری دارد و با اینکه خداوند سنت‌های خارق‌العاده‌ای دارد که می‌تواند هر کاری را انجام دهد و هیچ چیزی نمی‌تواند در برابر او بایستد و او را ناتوان سازد، اما او بر اساس سنت خود عمل می‌نماید. بنابراین، آنها به این نتیجه رسیدند که شرایط خود را باید با سنتهای موجود در جامعه هماهنگ سازند و اگر می‌خواهند در واقعیت زندگی خود به نتیجه مطلوب برسند؛ یعنی، باید برای رسیدن به نتایج مطلوب می‌بایست از اسبابی استفاده نمایند که به این نتیجه‌ها منجر می‌شود [۶۵۴].

بازماندن مسلمان از رهبری جهانی، به خاطر ستمی نیست که خدا بر آنان روا داشته است؛ بلکه این عدالت الهی با قومی است که رسالت خویش را به فراموشی سپرده و جایگاه خود را پایین آورده و با توده‌ای از هواپرستی و اوهام در زمینۀ علم و عمل، صفای وجود خویش را تیره کرده است و از سنت‌های الهی استفاده ننموده‌اند و گمان برده‌اند که با آرزوها و خیالات می‌توان به قدرت و حکومت دست یافت. خیر، این محال است و جنون.

﴿ذَٰلِكَ بِمَا قَدَّمَتۡ أَيۡدِيكُمۡ وَأَنَّ ٱللَّهَ لَيۡسَ بِظَلَّامٖ لِّلۡعَبِيدِ١٨٢﴾[آل عمران: ۱۸۲].

«این (عذاب آتش سوزان) به خاطر چیزی است که دست‌های خودتان پیشاپیش فرستاده است و خداوند به بندگان (هرگز کمترین) ستمی روا نمی‌دارد».

و شاید در اذهان مردم این سؤال مطرح گردد که وقتی خداوند مؤمنانی را که از فرمان او سرپیچی کرده‌اند چنین مجازات می‌نماید؛ پس کافرانی که در طول زندگانی خود، به انکار خداوند می‌پردازند و با وجود این در زمین از نظر مادی در نهایت توان و قدرت هستند، چرا باید مجازات نگردند؟

باید گفت: دستیابی کافران به توانایی‌های موجود، به خاطر این نیست که آنها به خدا نزدیک‌ترند یا بیشتر مورد پسند خدا می‌باشند و نیز کافران به این تواناییها به وسیلۀ جادو یا معجزه دست نیافته‌اند و نه به خاطر اینکه نژاد آنان با سایر مخلوقات متفاوت است و نیز صنعت پیشرفته آنها و غواصی آنها در اعماق دریاها و فضانوردی آنان به خاطر این نیست که عقیده آنان بر حق است یا اینکه اندیشه‌های درستی دارند؛ بلکه راه رسیدن به این پیشرفت، دری است که به روی همگان باز است؛ هم برای مؤمنان و کافران و هم برای نیکان و برای بدکاران، چنانکه خداوند می‌فرماید:

﴿مَن كَانَ يُرِيدُ ٱلۡحَيَوٰةَ ٱلدُّنۡيَا وَزِينَتَهَا نُوَفِّ إِلَيۡهِمۡ أَعۡمَٰلَهُمۡ فِيهَا وَهُمۡ فِيهَا لَا يُبۡخَسُونَ١٥﴾[هود: ۱۵].

«کسانی که «تنها» خواستار زندگی دنیا و زینت آنان باشند، اعمالشان را در این جهان بدون هیچ‌گونه کم و کاستی به تمام و کمال می‌دهیم».

خداوند قدرت و حکومت در زندگی را چنان قرار داده است که با تلاش و کوشش انسان و طبق سنت‌های ثابت الهی و قوانینی که تغییر ناپذیرند، پیش می‌رود؛ پس هر کس صادقانه تلاش کند و با سنت‌های زندگی همگام باشد، به اندازۀ تلاش و فعالیت خود و به اندازۀ ارزش و اهمیت قائل شدن به آن به حکومت و قدرت دست می‌یابد. درست است که این پیشرفت، درهای بهشت را به روی کافران نمی‌گشاید و بر ایشان در آن جهان کارساز نیست، اما کوتاهی ورزیدن مسلمانان گناهی است که به خاطر آن مورد بازپرسی و محاسبه قرار خواهند گرفت [۶۵۵].

[۶۵۳] التمکین للامة الاسلامیة، ص ۲۴۸-۲۵۰. [۶۵۴] مفاهیم ینبغی ان تصحیح، محمد قطب، ص ۲۶۲ با اندکی تصرف. [۶۵۵] لقاء المؤمنین، عدنان نحوی، ج ۲، ص ۱۲۴، با اندکی تصرف.