فصل دوم پیمان برادری میان مهاجران و انصار
اولین ستونی که پیامبر اکرم ج در برنامۀ اصلاحی و تنظیمی خود برای امت و دولت بر آن تکیه کرد، ادامۀ دعوت توحید و برنامۀ قرآنی و ساختن مسجد بود و بعد از آن، ایجاد پیمان برادری میان انصار و مهاجران بود که گامی مهم به شمار می‌رفت و اهمیت آن از گام نخست؛ یعنی، ساخت مسجد کمتر نبود تا بدین وسیله جامعۀ مسلمان، یکپارچه و متحد و با هم دوست باشد و نشانه‌های ساختار جدید آن روشن شود [۱۱۹۶].
مبدا و اصل کلی برادری بین مسلمانان از آغاز دعوت در دوران مکی سرچشمه گرفت و پیامبر اکرم ج از تمامی اموری که به ایجاد تنفر و عداوت میان مسلمانان می‌انجامید، نهی می‌کرد؛ چنانکه فرمود: «با یکدیگر دشمنی و بغض نورزید و حسد مکنید و به یکدیگر پشت نکنید و بندگان خدا و برادر باشید و برای هیچ مسلمانی جایز نیست که بیش از سه روز از برادرش قطع رابطه کند» [۱۱۹۷].
همچنین فرمود: «مسلمان برادر مسلمان است؛ بر او ستم نمی‌کند و او را به دشمن نمی‌سپارد و هرکس نیاز برادر مسلمانش را برآورده نماید، خداوند نیاز او را برطرف می‌کند و هر کس مشکلی را از مسلمانی دور سازد، خداوند اندوه و مشکلات روز قیامت او را دور می‌نماید و هر کس عیب مسلمانی را بپوشاند، خداوند روز قیامت عیب او را خواهد پوشاند» [۱۱۹۸].
همچنین قرآن کریم به این برادری کلی میان فرزندان امت تأکید کرده است و فرموده است:
﴿وَٱعۡتَصِمُواْ بِحَبۡلِ ٱللَّهِ جَمِيعٗا وَلَا تَفَرَّقُواْۚ وَٱذۡكُرُواْ نِعۡمَتَ ٱللَّهِ عَلَيۡكُمۡ إِذۡ كُنتُمۡ أَعۡدَآءٗ فَأَلَّفَ بَيۡنَ قُلُوبِكُمۡ فَأَصۡبَحۡتُم بِنِعۡمَتِهِۦٓ إِخۡوَٰنٗا وَكُنتُمۡ عَلَىٰ شَفَا حُفۡرَةٖ مِّنَ ٱلنَّارِ فَأَنقَذَكُم مِّنۡهَاۗ كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ ٱللَّهُ لَكُمۡ ءَايَٰتِهِۦ لَعَلَّكُمۡ تَهۡتَدُونَ١٠٣﴾[آل عمران: ۱۰۳].
«و همگی به رشتۀ (ناگسستنی قرآن) خدا چنگ زنید و پراکنده نشوید و نعمت خدا را بر خود به یادآورید که بدانگاه که (برای همدیگر) دشمنانی بودید وخدا میان دل‌هایتان پیوند داد؛ پس برادرانی شدید و بر لبۀ گودالی از آتش بودید، ولی شما را از آن رهانید. خداوند این چنین برایتان آیات خود را آشکار می‌سازد، شاید که هدایت شوید».
و می‌فرماید:
﴿وَأَلَّفَ بَيۡنَ قُلُوبِهِمۡۚ لَوۡ أَنفَقۡتَ مَا فِي ٱلۡأَرۡضِ جَمِيعٗا مَّآ أَلَّفۡتَ بَيۡنَ قُلُوبِهِمۡ وَلَٰكِنَّ ٱللَّهَ أَلَّفَ بَيۡنَهُمۡۚ إِنَّهُۥ عَزِيزٌ حَكِيمٞ٦٣﴾[الأنفال: ۶۳].
«و (خدا) در میان آنان الفت ایجاد نمود، اگر همۀ آنچه در زمین است صرف می‌کردی، نمی‌توانستی میان دلهایشان انس و الفت برقرار سازی، ولی خداوند میانشان انس و الفت انداخت؛ چراکه او عزیز و حکیم است».
اما موضوع این بحث، برادری مخصوصی است که مشروع گردیده و بر آن حقوق و وظایفی محوّل گردیده است که از حقوق و واجبات و وظایف عمومی میان همه مؤمنان خاص‌تر است [۱۱۹۹].
برخی از علما از برقراری برادری میان مهاجران در مکه سخن گفته‌اند. بلاذری می‌گوید: پیامبر اکرم ج قبل از هجرت بین مسلمانان در مکه براساس حق و مواسات، پیمان برادری برقرار کرد؛ چنانکه بین حمزه و زید بن حارثه برادری ایجاد کرد و ابوبکر و عمر را با هم برادر نمود و بین عثمان بن عفان و عبدالرحمان بن عوف و بین زبیر بن عوام و عبدالله بن مسعود ومیان عبیده بن حارث و بلال حبشی و بین مصعب بن عمیر و سعد بن ابی وقاص وبین ابی عبیده بن جراح و سالم، مولای ابوحذیفه و میان سعید بن زید بن عمرو بن نفیل و طلحه بن عبیدالله پیمان برادری برقرار کرد و خودش با علی پیمان برادری بست [۱۲۰۰].
بلاذری متولد سال ۲۷۶ ه. ق کسی است که قبل از همه به پیمان برادری در مکه اشاره کرده است و ابن عبدالبر متولد سال ۴۶۳ ه. ق از او پیروی نموده است بدون اینکه تصریح کند که این مطلب را از او نقل کرده است؛ همانطور که ابن سید الناس به تبعیت از آن دو به این مطلب اشاره نموده است بدون اینکه تصریح نماید که این مطالب را از آنها نقل نموده است [۱۲۰۱]. حاکم در مستدرک از طریق جمیع بن عمیر از ابن عمر س روایت کرده است که پیامبر اکرم ج میان ابوبکر و عمر و بین طلحه و زبیر و بین عبدالرحمن بن عوف و عثمان، پیمان برادری بست [۱۲۰۲]و از ابن عباس روایت است که: پیامبر اکرم ج میان زبیر و ابن مسعود پیمان برادری بست [۱۲۰۳].
ابن قیم و ابن کثیر بر این باورند که پیمان برادری در مکه صورت نگرفت؛ چنانکه ابن قیم می‌گوید: «پیامبر اکرم ج میان مهاجران در مکه پیمان برادری منعقد نمود و علی را برادر خود خواند اما آنچه به ثبوت رسید، این است که پیمان برادری در مدینه منعقد گردید؛ چراکه مهاجران به وسیلۀ برادری اسلامی و پیوند میهنی و خویشاوندی نسبی بی‌نیاز از عقد اخوت بودند، برخلاف مهاجران و انصار که با یکدیگر قبل از آن نسبتی نداشتند» [۱۲۰۴].
ابن کثیر نیز می‌گوید: برخی از علما پیمان برادری در مکه را نمی‌پذیرند و همان دلیل را که ابن قیم ذکر نموده است، مطرح می‌نماید [۱۲۰۵].
همچنین کتاب‌های سیره به ایجاد پیمان برادری در مکه اشاره‌ای ننموده‌اند و فقط بلاذری این مطلب را با کلمه «قیل» بدون اینکه سندی برای آن ذکر کرده باشد، بیان نموده است که بیانگر ضعف این روایت است و به فرض صحت باید گفت: ممکن است پیمان مکه بر همدردی و خیرخواهی نسبت به یکدیگر بوده است، بدون اینکه از یکدیگر ارث ببرند [۱۲۰۶].
[۱۱۹۶] الادارة الاسلامیة فی عصر عمر بن خطاب، د. مجد لاوی، ص ۵۲ – ۵۳. [۱۱۹۷] البخاری، شمارۀ ۶۰۶۵ – مسلم، شمارۀ ۲۴. [۱۱۹۸] البخاری، شمارۀ ۲۴۴۲. [۱۱۹۹] السیرة النبویة الصحیحة، عمری، ج ۱، ص ۲۴۰. [۱۲۰۰] انساب الاشراف، بلاذری، ج ۱، ص ۲۷۰. [۱۲۰۱] السیرة النبویة الصحیحة، ج ۱، ص ۲۴۰. [۱۲۰۲] همان. [۱۲۰۳] فتح الباری، ج ۷، ص ۴۷۱. [۱۲۰۴] زادالمعاد، ج ۲، ص ۷۹. [۱۲۰۵] السیرة النبویة، ابن کثیر. [۱۲۰۶] السیرة النبویة الصحیحة، ج ۱، ص ۲۴۱.