فصل پنجم استمرار ساختار تربیتی و علمی
نخستین آیه‌های نازل شده در دوران مدنی آیه‌های آغازین سورۀ بقره هستند که صفات اهل ایمان و خصلت‌های کفار و منافقان را توضیح می‌دهد؛ سپس از اهل کتاب، یهود و نصارا، سخن می‌گوید و پرده از چهرۀ حقیقی یهودیان برداشته شده است؛ چراکه آنان از اولین روزهای گسترش دعوت اسلامی در مدینه در برابر آن ایستادند، در سورۀ بقره بخش بزرگی به شرح صفت یهودیان و سرشت آنان اختصاص یافته است [۱۴۴۰].
این سوره علاوه بر اینکه از مردم می‌خواهد که دین اسلام را بپذیرند، آنان را نیز به پرستش خدای یگانه فرا می‌خواند:
﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ ٱعۡبُدُواْ رَبَّكُمُ ٱلَّذِي خَلَقَكُمۡ وَٱلَّذِينَ مِن قَبۡلِكُمۡ لَعَلَّكُمۡ تَتَّقُونَ٢١ ٱلَّذِي جَعَلَ لَكُمُ ٱلۡأَرۡضَ فِرَٰشٗا وَٱلسَّمَآءَ بِنَآءٗ وَأَنزَلَ مِنَ ٱلسَّمَآءِ مَآءٗ فَأَخۡرَجَ بِهِۦ مِنَ ٱلثَّمَرَٰتِ رِزۡقٗا لَّكُمۡۖ فَلَا تَجۡعَلُواْ لِلَّهِ أَندَادٗا وَأَنتُمۡ تَعۡلَمُونَ٢٢﴾[البقرۀ: ۲۱-۲۲].
«ای مردم خدای خود را بپرستید، آنکه شما را و کسانی را آفریده است که پیش از شما بوده‌اند تا پرهیزگار شوید. خدای شما کسی است که زمین را برایتان بگسترد و آسمان را کاخی بیافرید و از آسمان آب فرو فرستاد و با آن، انواع ثمرات را به وجود آورد تا روزی شما گردند؛ پس شریک و همانندهایی برای خدا به وجود نیاورید؛ در حالی که شما می‌دانید».
همچنین آیه‌های مدنی، مسلمانان را از متصف شدن به صفات منافقان برحذر می‌داشت و خطر منافقان را برای جامعۀ نوپا و دولت جدید توضیح می‌داد؛ چراکه حرکت نفاق بر ضد جامعه و دولت مسلمان در مدینه به وجود آمد و در مکه سابقه نداشت؛ زیرا در آنجا مسلمانان دارای چنان قدرت و نفوذی نبودند که باعث شود گروهی از مردم از آنها بترسند یا به آنها امید داشته باشند و در ظاهر خود را به آنها نزدیک نمایند و در پنهانی علیه آنان توطئه و دسیسه کنند آن گونه که منافقان به طور کلی این گونه بودند. بنابراین، کمتر سوره‌ای از سوره‌های مدنی یافت می‌شود که در آن از منافقان ذکر نشده باشد و این بیانگر آن است که این حرکت در دوران مدنی به طور گسترده وجود داشته است؛ گرچه بعداز گذشت نیمی از دوران مدنی رو به ضعف گرایید [۱۴۴۱].
آیه‌های مدنی همچنان به سخن از عظمت خدا و حقیقت جهان هستی و تشویق به بهشت و ترساندن از جهنم ادامه می‌داد و احکام را برای تربیت امت و تحکیم پایه‌های دولتی که نشر دعوت خدا را بین تمام جوامع بشری برعهده خواهد گرفت و در راه خدا جهاد خواهد کرد، مقرر نمود.
مسیر علمی امت نیز با تحول مراحل دعوت و ساخته شدن جامعه و تأسیس دولت متحول می‌شد و قرآن نیز اهمیت علم و عالمان را بیان نموده است و رسول خدا نیز در احادیثی از مقام شامخ علم و علما سخن گفته است و کتابهای حدیث بابهای ویژه‌ای در مورد فضیلت علم گشوده‌اند.
امت یقین کرده بود که علم و دانش از مهم‌ترین لوازم رسیدن به قدرت است؛ چراکه امکان ندارد خداوند به امت جاهلی که از کاروان علم بازمانده است، قدرت بدهد. با تلاوت و تدبر در قرآن به وضوح این مسئله روشن خواهد شد که قرآن سرشار از آیاتی است که جایگاه علم را بیان می‌کند و به طلب علم و تحصیل آن تشویق می‌نماید. قرآن، علم را مقابل کفر قرار می‌دهد [۱۴۴۲]؛ چراکه کفر جهالت و گمراهی است و فرموده است:
﴿أَمَّنۡ هُوَ قَٰنِتٌ ءَانَآءَ ٱلَّيۡلِ سَاجِدٗا وَقَآئِمٗا يَحۡذَرُ ٱلۡأٓخِرَةَ وَيَرۡجُواْ رَحۡمَةَ رَبِّهِۦۗ قُلۡ هَلۡ يَسۡتَوِي ٱلَّذِينَ يَعۡلَمُونَ وَٱلَّذِينَ لَا يَعۡلَمُونَۗ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُوْلُواْ ٱلۡأَلۡبَٰبِ٩﴾[الزمر: ۹].
«بگو آیا کسانی که می‌دانند با کسانی که نمی‌دانند برابر و یکسانند تنها خردمندان پند و اندرز می‌گیرند».
و تنها چیزی که خداوند به پیامبرش دستور داد که از آن زیاد بخواهد، علم است. خداوند می‌فرماید:
﴿وَقُل رَّبِّ زِدۡنِي عِلۡمٗا﴾[طه: ۱۱۴].
«بگو پروردگارا، بر دانشم بیفزا».
و اولین ویژگی که خداوند آدم را به سبب آن از سایر موجودات خود ممتاز گردانید، علم بود؛ چنانکه می‌فرماید:
﴿وَعَلَّمَ ءَادَمَ ٱلۡأَسۡمَآءَ كُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمۡ عَلَى ٱلۡمَلَٰٓئِكَةِ فَقَالَ أَنۢبُِٔونِي بِأَسۡمَآءِ هَٰٓؤُلَآءِ إِن كُنتُمۡ صَٰدِقِينَ٣١﴾[البقرة: ۳۱].
«سپس به آدم نامهای همه را آموخت؛ سپس آنها را به فرشتگان عرضه داشت و فرمود: اگر راست می‌گویید، اسامی اینها را برشمارید».
پیامبر اکرم ج به برنامۀ تربیتی خود برای تعلیم و تربیت اصحاب و یارانش و اینکه خدا را به آنها یادآوری نماید، ادامه می‌داد و آنان را بر انجام کارهای خوب اخلاقی تحریک می‌کرد و امور مهم و دقیق شریعت و احکام آن را برای یارانش چه به صورت فردی و چه به صورت گروهی توضیح می‌داد. آن حضرت ثروت هنگفتی از شیوه‌های تربیتی خود در تربیت و تعلیم به جا گذاشته است که از جمله این شیوه‌ها و مبادی بزرگ و مفید می‌توان به امور ذیل اشاره کرد [۱۴۴۳].
[۱۴۴۰] الظلال، ج ۱۰، ص ۲۷ و بعد از آن. [۱۴۴۱] السیرة النبویة، دروزه، ج ۲، ص ۷۳ – ۷۶ به نقل از دراسات فی عهد النبوة، د. عبدالرحمان شجاع، ص ۱۷۲. [۱۴۴۲] التمکین، للامة الاسلامیة ص ۶۲. [۱۴۴۳] مناهج و آداب الصحابة فی التعلم والتعلیم، د. البر، ص ۵۹ – ۶۰.