دعوت سران بزرگ جهان به اسلام
پیمان حدیبیه فکر پیامبر اکرم ج را از جانب کفار قریش آسوده ساخت. آن‌حضرت تصمیم گرفتند تا با توجه به فرصت پیش آمده، دعوت اسلام به گوش تمام جهانیان رسانده شود؛ برای این منظور یک روز تمام اصحاب را به حضور طلبید و مسأله دعوت زمامداران جهان را به اسلام مانند سایر مسایل مهم برای مشورت با آنان در میان گذاشت. آنگاه خطبه‌ای به شرح زیر ایراد فرمود:
«ای مردم! خداوند مرا برای تمام جهانیان، پیامبر رحمت مبعوث کرده است؛ مواظب باشید مانند شاگردان عیسی با من مخالفت نکنید. برخیزید و از جانب من پیام دعوت اسلام را به گوش جهانیان برسانید».
سپس برای قیصر روم، کسری، شاه ایران، عزیز مصر و دیگر زمامداران عرب نامه‌هایی نوشت و آنان را به آیین توحید دعوت داد. شش نفر از افراد زبده و خبره را برای ابلاغ دعوتنامه‌ها به شرح ذیل انتخاب فرمودند [۴۹۵]: دحیه کلبی برای ابلاغ پیام به قیصر روم عبدالله بن حذافه سهمی برای ابلاغ پیام به خسرو پرویز شاه ایران حاطب بن ابی بلتعه برای ابلاغ پیام به عزیز مصر عمرو بن امیه برای ابلاغ پیام به نجاشی شاه حبشه سلیط بن عمرو بن عبد شمس برای ابلاغ پیام به سران یمامه شجاع بن وهب اسدی برای ابلاغ پیام به حارث غسانی رییس سرزمین غسانی‌ها. چند سال قبل، ایرانیان بر حکومت شام حمله‌ور شده رومیان را شکست داده بودند که تذکره این امر در سوره روم بیان شده است. هرقل شاه روم برای گرفتن انتقام با ساز و برگ تمام لشکری بزرگ آماده کرد و بر ایرانیان حمله نمود و آنان را شکست بزرگی داد. او برای شکرانه این امر از «حمص» به بیت المقدس با چنان ابهت و شوکتی آمده بود که تمام مسیر حرکت او با فرش مفروش و بر فرش‌ها گل پاشیده شده بود [۴۹۶].
خاندان «غسان» از اعراب در سرزمین شام تحت سلطۀ حکومت قیصر قرار داشت و پایتخت آن در بصری نزدیک دمشق بود که امروز به نام «حوران» معروف است. در آن موقع رئیس این خاندان «حارث غسانی» بود. دحیۀ کلبی نامۀ آن‌حضرت ج را به وی تسلیم کرد، او نامه را نزد قیصر به بیت المقدس فرستاد. وقتی نامه به دست قیصر رسید، فرمان داد: سراسر سرزمین شام مورد بررسی قرار گیرد و چنانچه کسی را از خویشاوندان و یا از کسانی که از وضع محمد آگاهی دارند، یافتید، نزد من بیاورید تا در بارۀ محمد اطلاعاتی به دست آورم.
اتفاقاً ابوسفیان همراه با تجار قریش در آن روزها در «غزه» بسر می‌برد. مأموران قیصر او را با همراهان وی نزد قیصر احضار کردند. قیصر مجلس با شکوهی ترتیب داد که در آن جمعی از بزرگان، راهبان و کشیش‌ها حضور داشتند.
قیصر رو به عرب‌ها نمود و پرسید:
کدام یک از شما با این شخص که ادعای نبوت دارد، نسبت خویشاوندی دارد؟
ابوسفیان اظهار داشت: من خویشاوند ایشان هستم.
آنگاه قیصر به شرح ذیل سؤالاتی مطرح کرد:
قیصر: نسب و خاندان محمد چگونه است؟
ابوسفیان: از خانوادۀ شریف و اصیلی است.
قیصر: آیا کسی دیگر در این خاندان هم ادعای نبوت کرده است؟
ابوسفیان: نه، هرگز!.
قیصر: آیا در این خانواده پادشاهی هم وجود داشته است؟
ابوسفیان: خیر.
قیصر: کسانی که به آیین وی گرویده‌اند از افراد عادی هستند یا از اشراف و طبقه بالا؟
ابوسفیان: از افراد عادی و ضعیف هستند.
قیصر: پیروان او روز به روز افزایش می‌یابند و یا کاهش می‌یابند؟
ابوسفیان: افزایش می‌یابند.
قیصر: هیچگاه از وی دروغ شنیده‌اید؟
ابوسفیان: خیر.
قیصر: هیچگاه خلاف وعده و نقض عهد کرده است؟
ابوسفیان: تا به حال خیر، ولی جدیداً میان ما و او پیمان صلحی منعقد شده و نتیجه‌اش در آینده معلوم می‌شود که بر پیمان خود استوار می‌ماند یا خیر.
قیصر: آیا شما هیچگاه با وی جنگیده‌اید؟
ابوسفیان: آری.
قیصر: جنگ به نفع چه کسی بوده است؟
ابوسفیان: گاهی به نفع ما و گاهی به نفع وی بوده است.
قیصر: او چه چیزهایی می‌آموزد؟
ابوسفیان: می‌گوید: یک خدا را پرستش کنید، برای خدا شریک و همتا قرار ندهید، نماز بخوانید، عفت و پاکدامنی را اختیار کنید، راستگو باشید و صلۀ رحمی را پیشه کنید.
پس از این گفتگو، قیصر توسط مترجم به ابوسفیان گفت:
شما نسب محمد را عالی و خوب توصیف کردید، پیامبران همواره از خانواده‌های شریف و نجیب برمی‌خیزند، شما گفتید هیچکس در خاندان وی ادعای نبوت نکرده است. اگر چنین بود من فکر می‌کردم شاید این امر انگیزۀ موروثی دارد.
شما گفتید: در این خاندان کسی به عنوان پادشاه نبوده است اگر چنین بود، فکر می‌کردم حال و هوس پادشاهی او را وادار به چنین ادعایی کرده است. شما قبول دارید که او هیچگاه دروغ نگفته است. کسی که با آدمیان دروغ نمی‌گوید، چگونه دروغی را به خدا نسبت می‌دهد؟!.
شما می‌گویید: پیروان و هواداران او از افراد ضعیف و طبقه پایین هستند. نخستین پیروان و هواداران پیامبران همواره افراد ضعیف و عادی بوده‌اند.
شما پذیرفتید که آیین او پیوسته رو به رشد و ترقی است، مذهب حق پیوسته در حال رشد و ترقی خواهد بود. شما قبول دارید که او هیچگاه از فریب و حیله کار نگرفته است. پیامبران هرگز فریبکار و حیله‌باز نبوده‌اند.
شما می‌گویید: او به‌سوی نماز، تقوا، عفت و پاکدامنی دعوت می‌دهد. اگر این گفتار راست است به همین زودی‌ها قدرت و شوکت او این سرزمین روم را نیز فرا خواهد گرفت.
من اطلاع داشتم که به زودی پیامبری مبعوث می‌شود. من در مقابل او خاضع هستم و در صورت امکان حاضرم به عنوان ادای احترام پاهای او را بشویم پس از این گفتگو، فرمان داد تا نامه آن‌حضرت قرائت شود.
متن نامه مبارک بدین شرح بود: [۴۹۷]
«بِسْمِ الله الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ، مِنْ مُحَمَّدٍ عَبْدِ الله وَرَسُولِهِ إِلَى هِرَقْلَ عَظِيمِ الرُّومِ: سَلاَمٌ عَلَى مَنِ اتَّبَعَ الهُدَى، أَمَّا بَعْدُ، فَإِنِّي أَدْعُوكَ بِدِعَايَةِ الإِسْلاَمِ، أَسْلِمْ تَسْلَمْ، يُؤْتِكَ الله أَجْرَكَ مَرَّتَيْنِ، فَإِنْ تَوَلَّيْتَ فَإِنَّ عَلَيْكَ إِثْمَ الأَرِيسِيِّينَ" وَ ﴿قُلۡ يَٰٓأَهۡلَ ٱلۡكِتَٰبِ تَعَالَوۡاْ إِلَىٰ كَلِمَةٖ سَوَآءِۢ بَيۡنَنَا وَبَيۡنَكُمۡ أَلَّا نَعۡبُدَ إِلَّا ٱللَّهَ وَلَا نُشۡرِكَ بِهِۦ شَيۡٔٗا وَلَا يَتَّخِذَ بَعۡضُنَا بَعۡضًا أَرۡبَابٗا مِّن دُونِ ٱللَّهِۚ فَإِن تَوَلَّوۡاْ فَقُولُواْ ٱشۡهَدُواْ بِأَنَّا مُسۡلِمُونَ٦٤﴾ [آل عمران: ۶۴]». «نامه‌ای از محمد بنده و رسول خدا به «هرقل» رهبر بزرگ روم. درود بر پیروان هدایت! من تو را به آیین اسلام دعوت می‌کنم، اسلام بیاور تا در امان باشی. خداوند به تو دو پاداش می‌دهد (پاداش ایمان خودت و پاداش ایمان کسانی که زیر دست تو هستند) اگر از آیین اسلام روی برگردانی گناه زیر دستانت بر تو است. ای اهل کتاب! ما شما را به یک اصل مشترک دعوت می‌کنیم: غیر خدا را نپرستیم، کسی را با او همتا و شریک قرار ندهیم، بعضی از ما بعضی دیگر را به خدایی و الهوهیت نپذیرد، هرگاه آنان از آیین حق سرپیچی کردند، بگو: گواه باشید که ما مسلمانیم».
علما و درباریان موجود در دربار قیصر، از گفتگوی قیصر با ابوسفیان سخت مضطرب شده بودند، پس از این‌که نامه قرائت شد، بیشتر ناراحت شدند. چون این وضع را قیصر مشاهده نمود، عرب‌ها را از دربار خود مرخص کرد. گرچه نور اسلام در قلب قیصر وارد شده بود، اما مشاهده وضع درباریان و محبت تاج و تخت و مقام، آن نور را خاموش کرد [۴۹۸].
[۴۹۵] طبری ۳/ ۱۵۵۹، ابن هشام، باب خروج رسول الله ج إلى الملوك. «سلیمان ندوی» [۴۹۶] داستان کامل هرقل از فتح الباری ۱/ ۳۱ گرفته شده، اصل داستان در صحیح بخاری، «باب کیف کان بدء الوحی، وکتاب الجهاد، باب دعاء النبی ج إلى الإسلام والنبوة» به‌طور مجمل ذکر شده است. [۴۹۷] این گفتگو به‌طور کامل در ابواب متعدد صحیح بخاری مذکور است. در اول کتاب و در باب الجهاد. [۴۹۸] در مسند احمد بن حنبل ۴/ ۷۴ مذکور است: قیصر نمایندۀ خود را با نامه‌ای همراه با دحیه کلبی به محضر رسول اکرم ج فرستاد و به او فرمان داد تا سؤالاتی از آن‌حضرت بکند، سرانجام بدون این‌که اسلام بیاورد، محضر آن‌حضرت را ترک کرده به سرزمین روم بازگشت؛ ولی این حدیث صحیح نیست، زیرا در آن مذکور است که آن‌حضرت ج برای قرائت نامه قیصر حضرت معاویه را به حضور طلبیدند و او نامه را برای ایشان قرائت نمود در حالی که حضرت معاویه تا آن موقع مشرف به اسلام نشده بود. (به نظر گردآورنده (سید سلیمان) بر حسب تحقیق ابن حجر در فتح الباری ۸/ ۹۷ و زرقانی ۳/ ۸۸، ۸۹ این واقعه مربوط به بعد از این جریان است و همچنانکه در خود این حدیث تصریح گردیده این واقعه زمان غزوۀ تبوک است؛ غزوۀ تبوک بعد از فتح مکه در ماه رجب سال نهم هجری روی داده است و حضرت معاویه یکی دو سال قبل از آن در حدیبیه یا در فتح مکه مسلمان شده بود، البته شرکت ایشان در غزوۀ تبوک در هیچ جایی ذکر نشده است، این روایت با همین سند در کتاب الأموال ابوعبیده قاسم بن سلام /۲۵۵ نیز مذکور است.