فصل سوم: دراينكه دانش‌ها در جايي فزوني مي‌يابد كه عمران توسعه پذيرد و حضارت بعظمت و بزرگي نائل آيد
زیرا تعلیم دانش چنانکه یاد کردیم از جمله صنایع است وما در فصول پیش متذکر شدیم که صنایع تنها در شهرهای بزرگ فزونی می‌یابد و بنسبت بیش و کمی عمران و میزان حضارت و وسایل تجمل و ناز و نعمت درآنها ترقی می‌کند و افزایش می‌یابد، زیراصنعت امری زاید بر معاش است از این رو هر گاه کسانیکه بکار عمران و آبادانی می‌پردازند علاوه بر کارهای مخصوص تهیه معاش فرصتهای بیشتری بدست آورند آنوقت بکارهائی برتر از امر معاش سرگرم می‌شوند از قبیل تصرف در خاصیت انسان که عبارت از دانش‌ها و صنایع است و کسی که در دهکده‌ها و شهرهای نامتمدن پرورش یابد و بخواهد بفطرت خود (و بی‌وسایل لازم) بکسب دانش همت گمارد در پیرامون خویش روش تعلیمی که جنبه هنری و فنی داشته باشد نخواهد یافت، زیرا بادیه نشینان چنانکه یاد کردیم فاقد صنعت و هنر می‌باشند و چنین کسی ناچار باید در طلب دانش بشهر‌های بزرگ که دانش و هنر در آن‌ها انتشار دارد مسافرت کند همچنانکه بادیه نشینان برای آموختن صنایع بشهر می‌روند و باید از آنچه درباره وضع بغداد و قرطبه و قیروان و بصره وکوفه بیان کردیم عبرت گرفت که چون در صدر السلام عمران شهرهای مزبور توسعه یافت واصول حضارت درآنها مستقرگردید چگونه دانش درآنها فزونی یافت و بمنزله دریاهای بیکرانی از دانش وهنر در آمدند و دراصطلاحات تعلیم واقسام دانش‌ها و استنباط مسائل و فنون، انواع شیوه‌های گوناگون ابتکار کردند چنانکه از پیشینان در گذشتند و بر متأخران پیشی جستند، ولی همین که بعمران آن‌ها نقصان و خلل راه یافت و ساکنان آن‌ها پراکنده شدند آن بساط بر آن بود یکسره در هم پیچیده شد وآن همه دانش و تعلیم را از دست دادند و علوم آن‌ها بشهر‌های دیگر اسلامی منتقل گردید چنانکه ما در این روزگار می‌بینیم یکی از مراکز دانش وتعلیم شهر قاهره در کشور مصر است از اینرو که از هزاران سال پیش کشور مزبور دارای عمرانی وسیع و فراوان و حضارتی استوار است بهمین سبب صنایع آن کشور و از آن جمله تعلیم دانش در منتهای استحکام و تنوع است.
و حوادثی که در قرون اخیر از دویست سال پیش در دولت ترک از روزگار صلاح الدین بن ایوب تا این دوران در آن کشور روی داده نیز باستحکام و نگهداری صنایع مصر کمک بسزائی کرده است، زیرا امرای ترک در دستگاه دولت خودشان از جنگاوران سلطان شان می‌ترسند از این رو که اعضای خاندان خودشان را بر آن‌ها مقدم می‌دارند و از اینرو که آن گروه از بندگی و یا از طریق ولاء در درگاه سلطان برگزیده شده‌اند و چون از بازخواستهای نکبت بار پادشاه در بیم و وحشت‌اند. امرای مزبور بساختن مدارس و زاویه و رباطهای بسیار همت می‌گمارند و بر آن‌ها املاکی که دارای عواید فراوان است وقف می‌کنند و برای فرزندان خویش نیز بهره ای تعیین می‌نمایند که نظارت آن موقوفات را برعهده می‌گیرند یا بهره و سهم خود را از آنجا بر می‌دارند، گذشته از این آن‌ها اغلب شیفته کارهای خیر و خواستن اجور در مقاصد و اعمال (نیک)اند و در نتیجه اوقات در آن کشور فزونی یافته و محصولات و منافع بزرگی از آن‌ها عاید می‌شود و بهمین سبب طالبان دانش و معلمان بسیاری در آن کشور وجود دارند، زیرا وظایف دانش بدان سرزمین می‌روند و بازار دانش رونقی بسزا دارد و چون دریائی بیکران این و خدا آنچه بخواهد می‌افریند.