تأسیس وافراد برازنده:
- تأسیس کنندۀ این مذهب عبدالله بن اباض مقاعسی مرُی است، که به اباض منسوب می‌شود و آن قریه‌ای در یک جانب یمامه است.
- از اشخاص برازندۀ شان جا برابن زید (۲۱- ۹۶هـ) است، وی از جملۀ کسانیست که نخستین تدوین کنندگان حدیث شمرده می‌شوند، علوم خویش را از عبدالله ابن عباس، عائشه، انس ابن مالک، عبدالله ابن عمر و دیگر بزرگان صحابه، اخذ نموده است.
- ابوعبیده مسلمه ابن ابی کریمه: از مشهور‌ترین شاگردان جابرابن زید است.
وی بعد از جا برابن زید مرجع اباضیه گردید، ومشهور به لقب «قفاف» است.
- ربیع بن حبیب فراهیدی: وی در نصف قرن دوم هجری زندگی نموده، ومسندی [کتابی به طرزمسند] از احادیث نیز تصنیف نموده که بنام (مسند ربیع بن حبیب) یاد می‌شود، این کتاب مطبوع ومتداول است.
- ازجملۀ امامان‌شان در شمال افریقا، در دوران حکومت عباسی: حارث بن تلید، بعد از وی ابوخطاب عبدالاعلی بن السمح معافری، بعد از وی ابو حاتم یعقوب بن حبیب، بعد از وی حاتم مروزی بود.
- آن امامان شان که بعد از یکدیگر، در دولت رستمی بر تاهرت مغرب حکومت کردند عبارت‌اند از: عبدالرحمن، عبدالوهاب، افلح، ابوبکر، ابوالیقظان، ابو حاتم. - از جملۀ علماء شان:
۱- سلمه بن سعد: وی در اوائل قرن دوم، مذهب شان را در افریقا نشر نمود.
۲- ابن مقطع الجنونی: علوم خویش را دربصره فرا گرفت، بعد به وطن خود، در (جبل نفوسه) که در لیبیا واقع است، باز گشت تا درنشر مذهب اباضی سهم گیرد.
۳- عبد الجبار بن قیس مرادی: وی در دوران امام شان حارث بن تلید، قاضی بود.
۴- سمح، ابوطالب: وی از زمرۀ علماء شان در نصف دوم قرن دوم هجری به شمار می‌رفت۰ در دوران عبدالوهاب بن رستم تا مدتی وزیر وی بود، بعدا منحیث والی وی بر جبل نفوسه واطراف آن در لیبیا ایفای وظیفه نمود.۰
۵- ابوذر ابان بن وسیم: از جملۀ علماء شان، در نصف اول قرن سوم هجری بوده، ومنحیث والی برای افلح بن عبدالوهاب، بر مناطق طرا بلس ایفای وظیفه نموده است.