١- احکام مدبر، مکاتب و ام ولد
١٢٢٩- عَنْ جابر رضي اللّهُ عَنْهُ أنَّ رجلاً من الأنصار أعتق غُلاماً له عنْ دُبُر لمْ يكُنْ لهُ مالٌ غَيْرُهُ فَبَلَغَ ذلك النّبي صلى الله عليه وآله وسلم فقال: «من يشتريه مني؟» فاشتراهُ نُعيمُ بنُ عبد اللّهِ بثمانمائة درهم. مُتّفقٌ عليه وفي لفظ للبخاري: «فاحتاج». وفي روايةِ النّسائي: وكانَ عليه دينٌ فَبَاعهُ بثمانمائة درهم فأَعطاهُ وقال: «اقضِ دَيْنَك».
١٢٢٩- از جابر رضی الله عنهما روایت است که مردی از انصار غلامی را بصورت مدبر آزاد کرد، و مالی غیر از آن نداشت، این خبر به پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم رسید آنگاه فرمود: «چه کسی آن برده را می‌خرد» پس نعیم بن عبدالله آن را به هشتصد درهم خریداری کرد. متفق علیه و در روایت بخاری آمده: پس خودش نیازمند شد.
در روایت نسایی آمده: بدهکار بود لذا پیامبر صلى الله علیه وآله وسلم آن را به هشتصد درهم فروخت، سپس به آن مرد داد، و فرمود: «بدهکاری خود را ادا کن».
١٢٣٠- وعنْ عمرو بن شُعيب عن أَبيه عنْ جَدِّهِ رضي اللّهُ عَنْهم عن النّبي صلى الله عليه وآله وسلم قالَ: «المكاتَبُ عَبْدٌ ما بقي عَلَيهِ مِنْ مكاتبتِهِ درْهَمٌ» أَخرجهُ أَبو داودَ بإسنادٍ حسَنٍ وأَصْلُهُ عند أَحمد والثلاثة وصحّحهُ الحاكمُ.
١٢٣٠- از عمرو بن شعیب از پدرش، از پدر بزرگش روایت است که پیامبر خدا صلی الله علیه وآله و سلم فرمود: «مکاتب تا زمانی که یک درهم از پول مقرره در کتابت براو مانده بده است» ابوداود با اسناد حسن روایت کرده است و اصل آن در مسند احمد و ثلاثه است و حاکم صحیح دانسته است.
١٢٣١- وعَنْ أُمِّ سلمة رضي الله عنْها قالتْ: قالَ رسولُ الله صلى الله عليه وآله وسلم: «إذا كانَ لإحْداكُنَّ مُكاتَبٌ وكان عَنْدَهُ ما يؤدِّي، فَلْتَحْتَجِبْ مِنْهُ» رواهُ أَحْمد والأربعة وصحّحهُ الترمذيُّ.
١٢٣١- از ام سلمه رضی الله عنهما روایت است رسول الله صلی الله علیه و سلم فرمود: «هرگاه یکی از شما (زنان) برده‌ی مکاتبی داشت که به اندازه پرداخت مال تعین شده داشت، پس باید از او حجاب بگیرد». احمد و «أربعه» روایت کرده‌اند، و ترمذی صحیح دانسته است.
١٢٣٢- وعن ابنِ عَبّاس رضي اللّهُ عنهما أَنَّ النبيَّ صلى الله عليه وآله وسلم قال: «يودى المُكاتَبُ بِقَدْر ما عَتَقَ مَنْهُ ديةَ الحُرِّ وبقدر ما رَقَّ مَنْهُ ديّةَ العبدِ» رواهُ أَحمدُ وأَبو داودَ والنسائي.
١٢٣٢- از ابن عباس رضی الله عنهما روایت است که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: «مکاتب به اندازه‌ای که (پرداخت کرده و) آزاد شده است، دیه اش؛ دیه فرد آزاد است، و به اندازه‌ای که برده است (و از مال الکتابه باقی مانده) دیه برده است» احمد و ابوداود و نسایی روایت کرده‌اند.
١٢٣٣- وعَنْ عمرو بن الحارثِ أَخي جُوَيْريَةَ أُمِّ المؤمنين رضي الله عَنْهُ قالَ: ما تركَ رسولُ الله صلى الله عليه وآله وسلم عِنْدَ موتهِ درْهماً ولا ديناراً ولا عَبْداً ولا أَمَةً ولا شيئاً إلا بَغْلَتَهُ البيضاءَ وسلاحَهُ وأَرضاً جَعَلَهَا صَدَقَةً رَوَاهُ البُخاريُّ.
١٢٣٣- از عمرو بن حارث برادر ام المومنین جویره رضی الله عنهما روایت است که گفت: پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم هنگام وفات؛ درهم، دینار، برده و کنیز هیچ چیزی را باقی نگذاشت، به جز قاطر سفید و اسلحه‌اش و زمینی که آن را صدقه قرار داد. بخاری روایت کرده است.
١٢٣٤- وعنْ ابن عبّاس رضي الله عَنْهُما قال: قال رسول الله صلى الله عليه وآله وسلم: «أَيُّما أَمَةٍ ولدتْ منْ سَيِّدها فَهِيَ حُرَّةٌ بَعْد مَوْته».
أَخرجهُ ابنُ ماجَهُ والحاكمُ بإسناد ضعيفٍ ورجّح جماعةٌ وَقْفَهُ عَلى عُمَرَ.
١٢٣٤- از ابن عباس رضی الله عنهما روایت است که رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم فرمود: «هر کنیزی که از آقایش فرزندی بزاید؛ پس او بعد از مرگ (آقای)اش آزاد است» ابن ماجه و حاکم با اسناد ضعیف روایت کرده‌اند، و گروهی موقوف بودن آن بر عمر رضی الله عنه ترجیح داده‌اند.
١٢٣٥- وعَنْ سَهْل بنِ حُنيفٍ رضي الله عنهُ أَنّ رسولَ اللّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قالَ: «مَنْ أَعانَ مجاهداً في سبيل الله أَوْ غارماً في عُسرته أوْ مكاتَباً في رقبتهِ أظَلّهُ اللّهُ يومَ لا ظلَّ إلا ظلُّه». رواهُ أحمدُ وصحّحهُ الحاكمُ.
١٢٣٥- سهل بن حنیف رضی الله عنه می‌گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: «کسی که مجاهد در راه خدا را کمک کند، یا بدهکار را در (بر طرف کردن) گرفتاری‌اش یاری دهد، و یا مکاتبی را برای آزاد شدنش کمک کند، خداوند او را در روزی که هیچ سایه‌ای جزسایه او تعالی نیست، زیر سایه خود جای می‌دهد». احمد روایت کرده، وحاکم صحیح دانسته است.