عثمان بن عفان رضی الله عنه - بررسی و تحلیل زندگانی خلیفه سوم

گفتار چهارم: مواضع صحابهشدر قبال شهادت عثمانس

تعدادی از کتب تاریخ، تصویری کاملاً نادرست از صحابهشرا در جریان قضیه قتل عثمانسنشان می‌دهند که علت آن را باید در روایاتی جستجو نمود که این کتاب‌ها به آن‌ها استناد کرده‌اند. با استناد به‌ تاریخ امام طبری و سایر کتاب‌های تاریخی از خلال مطالعه روایاتی که ابو مخنف، واقدی و ابن اعثم و دیگران گزارش داده‌اند، چنین تصویری در ذهن نقش می‌بندد که اصحابشخود، علیه عثمانستوطئه نمودند و شورشیان را تشویق بدان طغیان کردند. اما باید دانست که امثال این راویان چون ابو مخنف از طعنه زدن و توهین به عثمان هیچ ابایی نداشته‌اند و او را چنان ستمکار و گناهکار نشان داده‌اند که گویا او را چنین سرنوشتی سزاوار بوده است. به عنوان نمونه، در روایات او، طلحهسمردی است که شورشیان را بر ضد عثمان تشویق و تحریک می‌کند. روایات واقدی نیز چندان با روایات ابو مخنف تفاوتی ندارد. مثلاً، در روایات او، عمرو بن عاص، چون به مدینه می‌آید به انتقاد شدید از سیاست‌های عثمان می‌پردازد. در تمام این نوع روایات که از تفکر رافضی‌گری نشأت گرفته‌اند صحابهشخود، علیه عثمانستوطئه می‌کنند و مردم را بر ضد او می‌شورانند. بدون شک، تمام این روایات، دروغ و باطل می‌باشند [۱۵۶۹]. اما بر خلاف این روایات، محدثان روایات صحیحی را ثبت کرده‌اند که در آن‌ها تصویری دیگر از صحابه ارائه شده است. در این روایات، صحابه از حامیان و مدافعان عثمانسهستند و چون عثمان به شهادت می‌رسد از قاتلان او اعلام انزجار می‌کنند و خواهان مجازات و قصاص قاتلان اویند [۱۵۷۰].

در واقع، تمام صحابهشاز هر نوع دخالت در قتل عثمانسمبرا هستند و تمام سخنانی که خلاف این اصل را بازگو می‌کنند بر هیچ دلیل صحیح و مستندی استوار نمی‌باشند. خلیفه بن خیاط در همین رابطه از عبدالاعلی بن هیثم نقل می‌کند که چون پدر او از حسن سؤال کرد که آیا صحابه در قتل عثمان نقشی داشته‌اند، حسن پاسخ می‌دهد که مهاجرین و انصار به هیچ عنوان در آن ماجرا نقش نداشته‌اند، بلکه قاتلان عثمان از مردمان مصر بودند. امام نووی نیز می‌گوید که هیچ یک از صحابه در قتل عثمانسدخالت نداشتند، بلکه قاتلان او مشتی اراذل و اوباش بودند که در مصر گرد هم آمدند و از آن‌جا به جانب مدینه حرکت کردند. صحابه موجود در مدینه نیز نتوانستند جلوی خیل عظیم آنان را بگیرند تا این‌که سرانجام خلیفه مسلمین را به قتل رسانیدند [۱۵۷۱]. نقل است که زبیر بن عوامسآن شورشیان را غوغاگران شهرها می‌دانست و عائشهلآن‌ها را ستیزه‌جویان قبایل می‌خواند [۱۵۷۲]. ابن سعد در توصیف آنان می‌گوید که آنان مردمان پستی بودند که در شرارت با هم اتفاق نظر داشتند [۱۵۷۳]. شیخ الإسلام ابن تیمیه نیز آنان را منحرفانی مفسد و گمراه می‌داند که به حریم امت تجاوز کردند [۱۵۷۴].

ذهبی نیز آنان را سران و رؤسای شرارت می‌خواند [۱۵۷۵]و ابن عماد در کتاب شذرات الذهب، ایشان را اراذل و اوباش می‌داند. [۱۵۷۶]

در واقع، رفتار و عملکرد این شورشیان در طول محاصره‌ بیت عثمانس، خود، مؤید این سخنان است. آنان در طول دوران محاصره، از رسیدن آب و غذا به ساکنان خانه عثمانسممانعت به عمل می‌آورند. حال آن‌که عثمانسهمیشه از مال خود، آب را به رایگان در اختیار مسلمانان قرار می‌داد [۱۵۷۷]و به مردمان در هنگام قحطی و سختی غذا می‌رساند و چون مصیبت و مشکلی بر مردم عارض می‌شد آنان را از بخشش‌های خود بهره‌مند می‌ساخت [۱۵۷۸]. این رفتار شورشیان تا بدانجا صحابه را ناخونش می‌آمد که علیسخطاب به آنان گفت: ای مردم! این کاری که شما با عثمان می‌کنید هیچ مسلمان و کافری آن را انجام نمی‌دهد، آب و غذا را از این مرد و اهل بیتش قطع نکنید. ایرانیان و رومیان نیز به اسرای خود آب و غذا می‌دهند و آنان را چنین زجر نمی‌دهند [۱۵۷۹]. با مطالعه دقیق و درست تاریخ، می‌توان دید که حوادث و رویدادهای تاریخ، خود، بهترین گواه برائت صحابه از قتل عثمان و یا هر نوع مشارکت در آن می‌باشد. [۱۵۸۰]

[۱۵۶۹] تحقیق مواقف الصحابة (۲/۱۴-۱۸). [۱۵۷۰] همان. [۱۵۷۱] شهید الدار عثمان بن عفان، ص۱۴۸. [۱۵۷۲] شرح النووی علی صحیح مسلم (کتاب فضائل الصحابه۱۵/۱۴۸). [۱۵۷۳] تحقیق مواقف الصحابه (۱/۴۸۱) طبقات ابن سعد (۳/۷۱). [۱۵۷۴] منهاج السنه (۳/۱۸۹-۲۰۶). [۱۵۷۵] دول الاسلام، ذهبی (۱/۱۲). [۱۵۷۶] نگا: تحقیق مواقف الصحابه (۱/۴۸۲) صحیح البخاری (کتاب مناقب عثمان۴/۲۰۲). شذرات الذهب (۱/۴۰). [۱۵۷۷] نگا: تحقیق مواقف الصحابه (۱/۴۸۲) صحیح البخاری (کتاب مناقب عثمان۴/۲۰۲). شذرات الذهب (۱/۴۰). [۱۵۷۸] التمهید و البیان، ص۲۴۲. [۱۵۷۹] تاریخ الطبری (۵/۴۰۰). [۱۵۸۰] تحقیق مواقف الصحابة (۲/۱۸).