چهاردهم: ترس از خدا و محاسبه نفس
عثمان در یکی از خطبه‌هایش چنین گفته است: ای مردم! از خدا بترسید که ترس از او شما را منفعت است، هرکس خود را محاسبه نماید، با اعمال نیک، خود را برای روز قیامت آماده می‌کند و بدان‌ها قبر خویش را روشن می‌‌سازد. انسان کوردل باید از این هراس داشته باشد که در روز قیامت کور محشور شود، حال آن‌که در دنیا بینا بوده است. [۳۷۳]
نیز از او روایت کرده‌اند که گفت: اگر بمیرم و مرا در میان بهشت و جهنم قرار دهند، قبل از این‌که سرنوشتم را به من ابلاغ کنند و بگویند که اهل بهشتم یا از دوزخیان، از هول و ترس آن جایگاه، آرزو می‌کنم که به خاکستر تبدیل شوم. او هرگاه نامی از آخرت به زبان می‌آمد، از ترس به خود می‌لرزید و اشک‌هایش جاری می‌شد و آن روز را به خاطر می‌آورد که قبرش را شکافته و او را به دادگاه محشر می‌برند. [۳۷۴]
هانی، خدمتکار عثمان، روایت می‌کند که هرگاه عثمان بر سر قبری می‌ایستاد آن‌قدر گریه می‌کرد تا ریشش تر می‌شد و چون از علت این گریه سؤال می‌شد، می‌گفت:
رسول خدا فرموده‌اند: «إنّ القَبْرَ أَوَّلُ منازلِ الآخرةِ فإن نَجَا مِنْه فما بَعْدَه أَیْسَرُمنه وإنْ لم یَنجُ منه فما بَعْدَه أَشَدُّ منه».
«قبر انسان، اولین منزل‌گاه سفر آخرت اوست. اگر از آن‌جا و عذاب آن نجات یابد، روز قیامت راحت‌تر بر او می‌گذرد، اما اگر به عذاب قبر گرفتار آید، در قیامت به عذاب‌هایی شدیدتر از عذاب قبر دچار می‌شود».
نیز می‌گفت: رسول‌خدا جدر مورد قبر فرمودند:
«والله ما رأیت منظرا إلا والقبر أفظع منه».
«که قبر زشت‌ترین چیزی است که انسان دیده است».
همچنین می‌گفت: رسول‌خدا جچون از کفن و دفن مسلمانان فارغ می‌شدند بر قبر او می‌ایستادند و می‌فرمودند:
«اِسْتَغْفِروا لأَخیکم و سَلُوا له بالتَّثْبیت فإنّه الآنَ یُسْأَلُ» [۳۷۵].
«برای برادرتان که در این قبر خفته است از خداوند طلب عفو و بخشایش کنید و از خدا بخواهید که او را بر ایمان ثابت قدم گرداند؛ زیرا که او الآن مورد بازخواست و محاسبه قرار گرفته است».
این شیوه‌ی عثمان در یاد خداوند و ترس از اوست که عثمان با این نگرش زیست و با همین بینش رخت از جهان فروبست، بینشی که ما مسلمانان به شدت به آن نیازمندیم تا نفسهای مرده‌مان از نو جان گیرند و توانایی‌های خفته‌مان بار دیگر به کار افتند.
[۳۷۳] صحیح التوثیق، ۱۰۷. [۳۷۴] نظام الحکم فی عهد الخلفاء الراشدین، ۲۰۵. [۳۷۵] فضائل الصحابة (حدیث ۷۷۳).