عثمان بن عفان رضی الله عنه - بررسی و تحلیل زندگانی خلیفه سوم

دوم: ابوذر تحت تأثیر تفکرات ابن سبأ نبود

سعید افغانی در کتاب «عائشة و السیاسه» چنان نقش ابن سبأ را در جریانات اواخر عهد عثمانسبزرگ می‌داند که تقریباً تمام توطئه‌ها و درگیری‌های میان صحابه را بدو نسبت می‌دهد. او بر این باور است که قضیه ابوذر نیز ماحصل نیرنگ‌ها و ترفندهای شیاطینِ مکار چون ابن سبأ بود که قدم به قدم آن را پروراندند تا عاقبت درخت منحوس فتنه و اختلاف در سرتاسر بلاد اسلامی ریشه دوانید و به بار نشست. این مؤلف در همین کتاب، معتقد است که ابن سبأ مردی بود بسیار زیرک، تیزبین، دوراندیش، مکار و پنهان کار [۱۱۹۹]او همچنین ابن سبأ را از اعضای جمعیت سرّی «تلمودیه» می‌داند که هدفشان این بود که ارکان دولت اسلامی را به لرزه در آورند و میان امت، آتش فتنه و اختلاف بر افروزند [۱۲۰۰]از طرف دیگر، افغانی بر این باور است که ابن سبأ، در راستای تأمین منافع بیزانس که مسلمانان توانسته بودند سرزمین‌های مهم و حاصلخیز شامات، مصر، شمال آفریقا و جزایر دریای مدیترانه را از چنگال آن خارج نمایند، فعالیت می‌کرد [۱۲۰۱]براساس همین نگرش است که افغانی تاکید دارد که ابن سبأ موفق شد با تحت تاثیر قرار دادن ابوذر، او را در مقابل عثمان قرار دهد. افغانی بر این باور است که ابن سبأ با آن هوش فوق‌العاده‌ی‌خود و با شناخت دقیقی که از خلق و خوی مسلمانان و صحابه‌ای چون ابوذر به دست آورده بود، توانست به این مهم دست یابد [۱۲۰۲]. اما باید دانست که به دلایل زیر، این دیدگاه که ابن سبأ توانست ابوذر را تحت تاثیر خود قرار دهد باطل و نادرست می‌باشد:

الف: هنگامی که معاویه از سخنان و اقدامات ابوذر به عثمان شکایت برد، هیچ سخنی از نقش ابن سبأ و تأثیر او بر ابوذر به میان نمی‌آورد. [۱۲۰۳]

ب: ابن کثیر در چند جای کتاب خود به موضوع اختلاف میان ابوذر و معاویه اشاره کرده است اما به هیچ عنوان، از نقش ابن سبأ در این مسأله، سخنی نمی‌گوید. [۱۲۰۴]

ج: در صحیح‌بخاری، روایتی وجود دارد که به اصل اختلاف میان ابوذر و معاویه اشاره می‌کند اما در این‌جا نیز نامی از ابن سبأ برده نمی‌شود. [۱۲۰۵]

د: در کتب معتبر و مراجع مستند، گفتگو میان ابوذر و معاویه و نیز ماجرای عزیمت ابوذر به منطقه ربذه ذکر شده است اما هیچ اشاره‌ای ولو گذرا به نقش ابن سبأ در این قضایا نمی‌شود. [۱۲۰۶]

ه‍: هر چند طبری، روایتی را به نقل از مخالفان معاویه می‌آورد که در آن به ماجرای ورود ابن السوداء یا همان ابن سبأ به شام و ملاقات او با ابوذر اشاره می‌کند [۱۲۰۷]اما باید دانست که صحّت خود این روایت به علل زیر مورد سؤال است:

• مؤرّخان نقل می‌کنند که ابن سبأ از یهودیان ساکن یمن بود که در عهد عثمان، اسلام آورد. او فعالیت‌های خود را نخست از حجاز آغاز نمود که بعدها به دیگر مناطق نیز سفر می‌کند تا عقاید خود را در آن سرزمین‌ها ترویج دهد. اما همین مؤرخان هیچ اشاره‌ای به این مطلب نکرده‌اند که ابن سبأ در حجاز با کسی ملاقات کرده باشد.

• در تاریخ نقل است که ابن سبأ پس از اخراج شدن از بصره، عزم شام می‌کند و در آن‌جا به فعالیت‌های خراب‌کارانه خود ادا می‌دهد و در همه حال، تلاش می‌نماید مردم را علیه معاویه بشوراند. بدون شک، او پس از ورود به شام، مدتی را صرف شناخت دقیق اوضاع و احوال حکومت و مردمان آن دیار کرده است تا بهتر بتواند برنامه‌ها و نقشه‌های خود را به مرحله اجرا در آورد. حال اگر فرض کنیم او اقدامات و فعالیت‌های خود را از اواخر سال۳۳ بعد از هجرت آغاز کرده باشد چطور می‌توان تصور نمود که او در شام با ابوذر ملاقاتی داشته و توانسته است در این ملاقات او را علیه معاویه و عثمان تحریک کند، حال آن‌که اختلاف میان ابوذر و معاویه در سال۳۰ بعد از هجرت رخ داد و ابوذر در همان سال نیز به مدینه بازگشته و در سال۳۱ یا۳۲ بعد از هجرت در منطقه ربذه وفات یافت. به عبارت بهتر، باید گفت، زمانی که ابن سبأ هنوز در بصره اقامت داشت، ابوذرسندای پروردگارش را لبیک گفته و به سرای آخرت شتافته بود. [۱۲۰۸]

ابوذر، این صحابی جلیل القدر، مجاهد نستوه و یار با وفای رسول‌خدا جهرگز و تحت هیچ شرایطی از افکار و عقاید عبدالله بن سبأ یهودی تبار متأثر نشد. او پس از چند صباحی که در منطقه ربذه اقامت داشت چشم از جهان فروبست و هرگز در جریانات فتنه، مشارکت ننمود [۱۲۰۹]در واقع، او خود، از جمله صحابه‌ای بود که در اجتناب از فتنه و حفظ وحدت و وجوب اطاعت از ولی امر مسلمین، از رسول‌خدا جحدیث روایت کرده است [۱۲۱۰]و بارها و بارها، اطاعت و ارادت خود به مقام خلافت رسول‌خدا جو امامت مسلمین و نیز محبت خویش به عثمان و دیگر صحابهشرا اعلام می‌نمود.

[۱۱۹۹] عائشة و السیاسة، ص ۶۰. [۱۲۰۰] عائشة و السیاسة، ص ۶۰. [۱۲۰۱] عائشة و السیاسة، ص ۶۰. [۱۲۰۲] عائشة و السیاسة، ص ۶۰. [۱۲۰۳] تاریخ الطبری (۵/۲۸۵). [۱۲۰۴] البدایة و النهایة (۷/۱۷۰-۱۸۰). [۱۲۰۵] صحیح البخاری (کتاب الزکاة، حدیث۱۴۰۶). [۱۲۰۶] عبدالله بن سبأ و أثره فی الفتنة، ص۵۱. [۱۲۰۷] تاریخ الطبری (۵/۲۸۵). [۱۲۰۸] المدینة المنورة (۲/۲۲۵). [۱۲۰۹] احداث الفتنة الاولی بین الصحابة فی ضوء قواعد الجرح و التعدیل، د. عبدالعزیز دخان، ص۱۷۴. [۱۲۱۰] احداث الفتنة الاولی بین الصحابة فی ضوء قواعد الجرح و التعدیل، عبدالعزیز دخان، ص۱۷۴.