هفتم: فهم و درک صحابهشاز آیاتی که امّت را از اختلاف منع می‌کنند
خداوند متعال در قرآن می‌فرماید:
﴿ وَأَنَّ هَٰذَا صِرَٰطِي مُسۡتَقِيمٗا فَٱتَّبِعُوهُۖ وَلَا تَتَّبِعُواْ ٱلسُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمۡ عَن سَبِيلِهِۦۚ ذَٰلِكُمۡ وَصَّىٰكُم بِهِۦ لَعَلَّكُمۡ تَتَّقُونَ ١٥٣ ﴾[الأنعام: ۱۵۳].
«این راه (که من آن را برایتان ترسیم و بیان کردم) راه مستقیم من است (و منتهی به سعادت هر دو جهان می‌گردد. پس) از آن پیروی کنید و از راه‌های (باطلی که شما را از آن نهی کرده‌ام) پیروی نکنید که شما را از راه خدا (منحرف و) پراکنده می‌سازد. این‌ها چیزهائی است که خداوند شما را بدان توصیه می‌کند تا پرهیزگار شوید (و از مخالفت با آن‌ها بپرهیزید).
طبق این آیه، راه راست همان قرآن، اسلام و فطرت پاکی است که خداوندﻷانسان‌ها را براساس آن آفریده است و راه‌ها همان راه‌های هوی و هوس، تفرقه و بدعت می‌باشد. مجاهد در تفسیر «لاتتبعوا السبل» می‌گوید که منظور از راه‌ها، بدعت‌ها، شبهات و گمراهی‌هاست. [۸۷۰]
در عین حال خداوند متعال، امّت اسلام را از دچار شدن در اختلافاتی که امت‌های پیشین پس از دریات آیات و دستورات خداوند، بدان گرفتار آمدند نهی می‌فرماید:
﴿ وَلَا تَكُونُواْ كَٱلَّذِينَ تَفَرَّقُواْ وَٱخۡتَلَفُواْ مِنۢ بَعۡدِ مَا جَآءَهُمُ ٱلۡبَيِّنَٰتُۚ وَأُوْلَٰٓئِكَ لَهُمۡ عَذَابٌ عَظِيمٞ ١٠٥ ﴾[آل عمران: ۱۰۵].
«و مانند کسانی نشوید که (با ترک امر به معروف و نهی از منکر) پراکنده شدند و اختلاف ورزیدند (آن هم) پس از آن که نشانه‌های روشن (پروردگارشان) به آنان رسید، و ایشان را عذاب بزرگی است).
ذات باری تعالی، همچنین امت را از شرک ورزیدن و دچار تفرقه شدن منع می‌نماید:
﴿ فَأَقِمۡ وَجۡهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفٗاۚ فِطۡرَتَ ٱللَّهِ ٱلَّتِي فَطَرَ ٱلنَّاسَ عَلَيۡهَاۚ لَا تَبۡدِيلَ لِخَلۡقِ ٱللَّهِۚ ذَٰلِكَ ٱلدِّينُ ٱلۡقَيِّمُ وَلَٰكِنَّ أَكۡثَرَ ٱلنَّاسِ لَا يَعۡلَمُونَ ٣٠ ۞مُنِيبِينَ إِلَيۡهِ وَٱتَّقُوهُ وَأَقِيمُواْ ٱلصَّلَوٰةَ وَلَا تَكُونُواْ مِنَ ٱلۡمُشۡرِكِينَ ٣١ مِنَ ٱلَّذِينَ فَرَّقُواْ دِينَهُمۡ وَكَانُواْ شِيَعٗاۖ كُلُّ حِزۡبِۢ بِمَا لَدَيۡهِمۡ فَرِحُونَ ٣٢ ﴾[الروم: ۳۰- ۳۲].
«روی خود را خالصانه متوجّه آئین (حقیقی خدا، اسلام) کن. این سرشتی است که خداوند مردمان را بر آن سرشته است. نباید سرشت خدا را تغییر داد (و آن را از خداگرائی به کفرگرائی، و از دینداری به بی‌دینی، و از راستروی به کجروی کشاند). این است دین و آئین محکم و استوار، و لیکن اکثر مردم (چنین چیزی را) نمی‌دانند. (ای مردم! رو به خدا کنید و با توبه و اخلاص در عمل) به سوی خدا برگشته، و از (خشم و عذاب) او بپرهیزید، و نماز را چنان که باید بگزارید، و از زمره مشرکان نگردید. از آن کسانی که آئین خود را پراکنده و بخش بخش کرده‌اند و به دسته‌ها و گروه‌های گوناگونی تقسیم شده‌اند. هر گروهی هم از روش و آئینی که دارد خرسند و خوشحال است (و مکتب و مذهب ساخته هوی و هوس خود را حق می‌پندارد».
نیز خداوند سبحان اعلام می‌دارد رسول او از مسلمانانی که در دین دچار تفرقه می‌شوند و به فرقه‌های متعدد تقسیم می‌شوند مبرّا است [۸۷۱]:
﴿ إِنَّ ٱلَّذِينَ فَرَّقُواْ دِينَهُمۡ وَكَانُواْ شِيَعٗا لَّسۡتَ مِنۡهُمۡ فِي شَيۡءٍۚ إِنَّمَآ أَمۡرُهُمۡ إِلَى ٱللَّهِ ثُمَّ يُنَبِّئُهُم بِمَا كَانُواْ يَفۡعَلُونَ ١٥٩ ﴾[الأنعام: ۱۵۹].
«بیگمان کسانی که آئین (یکتاپرستی راستین) خود را پراکنده می‌دارند (و آن را با عقائد منحرف و معتقدات باطل به هم می‌آمیزند) و دسته دسته و گروه گروه می‌شوند (و هر دسته و گروهی از مکتبی و مذهبی پیروی می‌کنند) تو به هیچ وجه از آنان نیستی و (حساب تو از آنان جدا و) سر وکارشان با خدا است و خدا ایشان را از آنچه می‌کنند باخبر می‌سازد (و سزای آنان را خواهد داد».
با دقت در ماجرای تدوین مصحف در عهد عثمان به عمق فهم و درک صحابه از آیات قرآن و بالأخص آیاتی که در مورد نهی از اختلاف و نزاع می‌باشد، پی می‌بریم.
براساس همین فهم درست و عمیق بود که چون حذیفهسنشانه‌های بروز آن را در میان مسلمانان و در رابطه با قرائت قرآن مشاهده کرد، بلافاصله خود را به مدینه رسانید و خطر این قضیه را به عثمان گوشزد نمود؛ عثمان نیز خطاب به مردم، آنان را از سرانجام شوم این مسأله با خبر نمود و سپس شورای مهاجرین و انصار را تشکیل داد و در مورد حل این معضل، با آنان به مشورت پرداخت و در مدت کوتاهی به نتیجه ثمر بخش و کارساز دست یافتند که از طریق آن توانستند شعله‌های فتنه و اختلاف را در نطفه خفه کنند.
این راه حل، تدوین مصحفی واحد براساس منابع و مدارک محکم و غیر قابل تردید بود که نتیجه آن مأیوس شدن منافقان و دشمنان اسلام از تحقیق اهداف و آرزوهای ننگین خود بود و این، خود، عاملی بود برای این‌که آنان کینه عثمان را به دل گیرند و در هیمن راستا تمام تلاش خود را صرف خدشه‌دار کردن شخصیت آن مرد بزرگ و بد جلوه دادن آثار این اقدام مبارک نمودند. آنان تمام امکانات خود را به کار گرفتند تا بتوانند شخصیت و اقدامات آن رادمرد کم نظیر را زیر سؤال ببرند تا شاید مردم را علیه او بشورانند [۸۷۲]، و مقدمات بر افروختن آتش عظیم فتنه و آشوب را در میان امت اسلام فراهم آورند. صحابه بزرگوار رسول‌خدا جدر آن شرایط حساس، تمامی قرائت‌های صحیح آن روزگار را به یک قرائت تبدیل نمودند تا وحدت کلمه امت همچنان حفظ شود؛ و این درسی است بزرگ که باید آن را چون دیگر درس‌های تاریخ خلفای راشدین که سرشار از درس‌ها و عبرت‌های گران‌بهاست، فرا گرفت و به کار بست.
حضرت رسول جدر مورد حفظ وحدت کلمه چنین فرموده‌اند:
«إن الله یرضی لکم ثلاثاً: أن تعبدوه ولا تشرکوا به شیئاً، وأن تعتصموا بحبل الله جمعیاً ولا تفرقوا، وأن تناصحوا من ولاه الله أمرکم». [۸۷۳]
(با انجام سه کار می‌توانید خداوند را از خود خشنود سازید: تنها او را پرستش و اطاعت کنید و از شرک ورزیدن به او بپرهیزید، با هم متحد باشید و دچار تفرقه نشوید و نسبت به ولی امر خود صادق، وفادار، خیرخواه و مطیع باشید).
بدون شک تنها راه حفظ وحدت میان امت، التزام به قرآن و سنت رسول‌خداست. باید به یاد داشت که اصل وحدت از جمله‌ی اساسی‌ترین ارکان و اصول در دین اسلام می‌باشد. شیخ الإسلام ابن تیمیه در همین رابطه چنین می‌گوید: این اصل بزرگ که همانا خود اسلام است، چنان از اهمیت برخوردار است که خداوند متعال در قرآن در مورد آن به تاکید سخن گفته و اهل کتاب و غیر آنان را که آن را رها نموده‌اند، مورد مذمّت شدید قرار داده است. نیز نبی خدا جبارها و در موقعیت‌های مختلف، امت را به آن سفارش نمودند. [۸۷۴]
به همین دلیل است که خداوند متعال و رسول بزرگوارش ج، مسلمانان را به هر چه که این وحدت کلمه را حفظ می‌نماید دستور داده و آنان را از هر چه که این وحدت کلمه را خدشه‌دار می‌کند نهی فرموده‌اند. تمام تفرقه‌ها ونزاع‌هایی که در طول قرن‌ها، بر سر این امت آمده است به این دلیل بوده که آنان این اصل و ضوابط و قواعد آن را مراعات ننموده‌اند و حاصل این دور شدن از قرآن و سنت، همان تفرقه و نزاع فی ما بین بوده تا آن‌جا که آن امّت واحد به فرقه‌ها و احزاب متعددی تبدیل شده و هر یک به روشی که برگزیده است خورسند می‌باشد. [۸۷۵]
هر آینه وحدت امت، از جمله اهداف شریعت اسلام است. در واقع وحدت کلمه از مهم‌ترین عواملی است که مسلمانان را به تمکین و اطاعت از اوامر و منهیات شریعت وا می‌دارد و بر ماست که با امر به معروف و نهی از منکر، برادران و خواهران مسلمان خویش را به سوی حق فرا خوانیم و آنان را به صبر در برابر ناکامی‌ها، مشکلات، ضعف‌ها و ترفندهای دشمنان دین خود دعوت کنیم و این مهم تنها با وحدت میان دعوت‌گران، رهبران، علما و طالبان علم و معرفت حاصل می‌آید. شاید بتوان از این طریق مسایل و مشکلات امت را به صورتی درست حل و فصل نمود. شیخ عبدالرحمن سعدی در مورد اهمیت اصلاح امت چنین می‌گوید: جهاد دو نوع است: جهادی که هدف آن اصلاح عقاید و اخلاق و فرهنگ و تمامی شئونات دنیوی و دینی امت و تربیت و پرورش درست آنان می‌باشد که این جهاد، براساس و پایه جهاد دوم که همانا دفاع از اسلام و مسلمین در برابر کفار و منافقان و تمامی دشمنان دین و دفع همه‌ی ترفندها و نیرنگ‌ها و تجاوزات آنان است، می‌باشد. خود این جهاد از دو طریق صورت می‌گیرد: نخست جهاد با زبان و قلم و برهان و دلیل قاطع، و دیگری جهاد با اسلحه مناسب هر دوران می‌باشد. [۸۷۶]
سپس شیخ عبدالرحمن در فصلی مجزا از کتاب خود در مورد جهاد مربوط به مسلمانان و برقراری الفت و مودّت و ایجاد وحدت بین آنان صحبت می‌کند. [۸۷۷]
او در این فصل، بعد از ذکر آیات و احادیثی که بر وجوب وحدت و تعاون میان آحاد امت اسلام دلالت دارد، چنین نتیجه‌گیری می‌کند: هر آینه، از بزرگترین جهادها، تلاش در راه تحقق اصل وحدت کلمه و الفت و مودّت میان مسلمانان می‌باشد که از طریق آن بتوانند به دین و دنیای خویش سر و سامانی بدهند. [۸۷۸]
به همین دلیل فراهم آوردن مقدمات برقراری الفت و مودّت و ایجاد وحدت میان مسلمانان از جمله بزرگترین جهادها می‌باشد. این امر، خود، عاملی مهم در حفظ عزّت و کرامت مسلمانان و تشکیل دولتی اسلامی می‌باشد که از راه آن بتوان به تحکیم اجرای شریعت پروردگار اقدام نمود و این امری است که خلفای راشدین به درک آن نائل آمده بودند و در تدوین مصحف واحد، به صورتی بارز، خود را نمایان ساخت.
[۸۷۰] عقیدة اهل السنة و الجماعة فی الصحابة الکرام (۳/۱۰۶۶). [۸۷۱] دراسات فی الأهواء والفرق والبدع، ناصر العقل، ص۴۹. [۸۷۲] در اسات فی الأهواء و الفرق و البدع، ناصر العقل، ۴۹. [۸۷۳] فتنة مقتل عثمان بن عفان (۱/۸۲). [۸۷۴] فتنة مقتل عثمان بن عفان (۱/۸۲). [۸۷۵] مسند احمد (۱/۲-۲۶). [۸۷۶] مجموع الفتاوی (۲۲/۳۵۹). [۸۷۷] تبصیر المؤمنین بفقه النصر و التمکین، مؤلف، ۳۰۷. [۸۷۸] وجوب التعاون بین المسلمین، ص۵.