شناخت علم کلام:
بعد از اینکه سلف را شناختیم و روش آنها در اثبات عقیده را ذکر کردیم مذهب دوم یعنی مذهب مقابل سلف که مشهور به خلف هستند را ذکر می‌کنیم، و همچنانکه بیان داشتیم مذهب سلف بر ادله‌ی نقلی از کتاب و سنت و ادله‌ی عقلی به تبع آن بنیان گذاری شده است.
اما مذهب خلف بر ادله‌ی عقلی و آنچه آنها علم کلام می‌نامند بنیان شده است و حقیقت این است که پیروان آنها در شناسایی علم کلام با هم اختلاف نظر دارند و این اختلاف نظر هم نتیجه‌ی بینش متفاوت فرقه‌های آنها و اندازه‌ی دور و نزدیک بودنشان از ادله‌ی سمعی است.
و اکنون برخی از تعریفات و شناسآیهای آنها برای این علم را ذکر می‌کنیم:
ابن خلدون می‌گوید: کلام علمی است که به وسیله‌ی دلایل عقلی برای عقاید ایمانی دلیل می‌آورد و به بدعت گذارانی که در اعتقادات از مذهب سلف و اهل سنت منحرف شده‌اند پاسخ می‌دهد [۱۱۴].
و این یک تخصیص واضح و روشنی بود که سایر کسانی (مذهب سلف) را از دایره‌ی خود بیرون می‌کند که در عقاید خویش با دلایل شرعی استدلال می‌کنند.
اما خواننده‌ی این تعریف به جای آن سلفیهایی که علم کلام از عقاید آنها دفاع می‌کند سوالی را مطرح می‌نماید؟
آیا آنها چه کسانی هستند؟ فلاسفه یا شاگردانشان از مسلمانان فلاسفه و یا جهمیه و یا معتزله و یا اشاعره و یا ماتریدیه و یا کسانی دیگر از سلف امت اسلامی هستند که متکلمین کتابهایشان را پر کرده‌اند از رد بر آنها و طعنه زدن و نامیدنشان به هر گونه اسم زشتی همانند حشویه و مجسمه و مشبهه و سایر الفاظی که تنها شایسته‌ی آنها است بدان نامیده شوند.
و تنها صفت مناسبی که ممکن باشد برای توصیف این علم ذکر شود این است که گفته شود علم کلام علمی است که به وسیله‌ی آن به اثبات عقیده‌ی اهل آن و دفاع از آن و رد شبهه از طریق جدل می‌رسیم و این چیزی است که به ادله‌ی عقلی نامیده می‌شود.
پس تمامی فرقه‌های متکلمین حتی کسانی که برخی سمعیات را نیز داخل علم کلام کرده‌اند زیر این تعریف قرار می‌گیرند، زیرا تنها سببی که آن را داخل این تعریف می‌کند همان منهج و روشی است که در اثبات عقیده و دفاع از آن، آن رادنبال می‌نماید [۱۱۵].
و برای تمایز این فرقه‌ها از سلف در اینجا به ذکر اصول آنها در اثبات عقایدشان می‌پردازم.
[۱۱۴] مقدمة ابن خلدون ۴۵۸. [۱۱۵] شرح الطحاویة ۱۱۷ – ۱۱۸ ، و بیان تلبیس الجهمیة ۱/ ۲۴۲.