روش امام شافعی در اثبات عقیده

حدیث آحاد مفید ظن است یا علم؟

دانشمندان در باره مدلول خبر آحاد که آیا یقین آور است یا تنها ظن راجح را به دنبال دارد سه دیدگاه دارند:

دیدگاه اول: دانشمندانی همچون امام احمد ـ بنا به یکی از دو روایت از ایشان ـ معتقدند: حدیث آحاد بدون درنظر گرفتن قراین، یقین آور ومفید علم است. شاید این روایت صحیح ترین نقل قول از ایشان باشد زیرا مشهور است که وی احادیث مشتمل بر دیدن خداوند در قیامت را یقین داشته است واین بیانگر آن است که احتمالا احادیث مزبور از نظر ایشان جزو احادیث متواتر معنوی بوده وشاید هم به آحاد بودنشان معتقد بوده باشد.

دیدگاه مشهور از امام احمد این است که ایشان درباره ثبوت احادیث جامع شرایط اطمینان و یقین داشته است، مروزی [۱۸۹]می‌گوید: به ابوعبدالله گفتم: برخی معتقدند: خبر آحاد موجب عمل است ولی یقین بخش نمی‌باشد، وی این دیدگاه را به باد انتقاد گرفت وفرمود: نمی‌دانم این چه جور دیدگاهی است.

اینکه ایشان دیدگاه مزبور را انکار کرده بیانگر آن است که وی میان علم وعمل به حدیث آحاد تفاوتی قائل نشده است. ابن القیم الجوزیه /این روایت از امام احمد را ترجیح داده وروایت دوم را ضعیف دانسته است واثبات نموده که مذهب امام احمد بر این بوده که حدیث آحاد در صورت وجود شرایط لازم مفید علم و عمل می‌باشد [۱۹۰].

امام مالک [۱۹۱]، ابن حزم [۱۹۲]، حسن کرابیسی از پیروان امام شافعی [۱۹۳]و اکثر قریب به اتفاق پیشینیان وبیشتر فقها نیز این دیدگاه را پسندیده‌اند [۱۹۴].

دیدگاه دوم: عده‌ای دیگر از دانشمندان همچون غالب اصولیان و برخی محدثین متأخر مانند امام نووی براین باورند که: حدیث آحاد قطع نظر از وجود قرائن ونشانه‌ها یقین‌آور نبوده و تنها ظن راحجی را به بار می‌آورد [۱۹۵].

دیدگاه سوم: و بالاخره گروهی از علما همچون برخی از پیروان مذاهب، اصولیان و آمدی معتقدند خبر آحاد اگر همراه قراین بود مفید علم و یقین‌آور به شمار می‌آید [۱۹۶].

شوکانی در این باره می‌گوید: اختلاف نظری که در آغاز بحث بدان اشاره رفت (مبنی بر اینکه خبر آحاد مفید علم است یا ظن)، در صورتی است که قرائن و دلایل تقویت کننده‌ای در میان نباشد، ولی اگر چنان نشانه‌هایی وجود داشت و یا خبر مزبور جزو احادیث مشهور یا مستفیض بود، علما در باره یقین‌آور بودنش اختلافی ندارند [۱۹۷].

بنابراین، بسیاری از دانشمندان معتقدند: هرگاه دلایلی تقویت کننده ضمیمه حدیث آحاد گشت، مفید علم ویقین خواهد بود.

ابن تیمیه /می‌گوید: اصولیان پیرو ابوحنیفه، شافعی واحمد به استثنای گروه کمی از متکلمان معتقدند: حدیث آحاد در صورت پذیرش و تایید از سوی امت اسلامی موجب علم خواهد بود [۱۹۸].

فتوحی می‌گوید: ابن عقیل، ابن الجوزی، قاضی، ابوبکربن باقلانی، ابن حامد، ابن برهان، فخررازی، آمدی ودیگران معتقدند: خبر آحاد هرگاه از سوی امت، مورد تایید قرار گرفت، علم و یقین به بار می‌آورد.

ولی علما راجع به حدیث مشهور ومستفیض اختلاف نظر دارند: برخی می‌گویند: مفید ظن است و برخی هم معتقدند: مفید علم و یقین می‌باشد [۱۹۹].

ظاهرا هیچ‌یک از علما جز آن عده که به قول ابن تیمیه از زمره متکلمان‌اند، در باره آن مطالب اختلاف نظری ندارند، بلکه نزاع بر سر این است که آیا خبر آحاد مفید علم و یقین است یا تنها ظنی غالب به بار می‌آورد [۲۰۰].

از این رو درست نیست مفید بودن خبر آحاد برای علم یا ظن را به صورت مطلق بکار برد، بلکه باید این حکم را به تناسب حدیث مورد نظر صادر کرد که اگر منتقدان وارسته دانش حدیث از عدالت راویش اطلاع داشته و علاوه بر آن قرائن وشواهدی نیز درمیان بود، مفید علم و یقین است وگرنه موجب ظن خواهد بود [۲۰۱].

[۱۸۹] او احمد بن محمد بن حجاج بن عبدالعزیز ابوبکر مروزی است که به علت ورع و فضایلش جزو شاگردان ممتاز امام احمد به شمار می‌آید و مسایل زیادی را از ایشان روایت کرده و در سال ۲۷۵ ﻫ دارفانی را وداع گفته است. طبقات الحنابله ۱/۵۶. [۱۹۰] مختصر الصواعق ۳۶۳ والموضوع از صفحه ۳۵۵ تا ۴۴۶. [۱۹۱] همان ۳۶۳. [۱۹۲] الأحکام ۱/۱۰۷ و مختصر الصواعق ۴۸۷. [۱۹۳] وی حسین بن علی بن یزید کرابیسی است، نامبرده راستگو و فاضل بوده ولی امام احمد بخاطر اعتقاد لفظی به مخلوق بودن قرآن انتقاداتی از او دارد چون مساله خلق قرآن بدعتی جهمیان محسوب می‌گردد، او در سال ۲۴۸ وفات یافته است. التقریب ۱۳۳۷. [۱۹۴] المسوده ۲۴۰ ومختصر الصواعق ۴۸۰. [۱۹۵] تدریب الراوی ۱/۱۳۲ وشرح صحیح مسلم ۱/۲۰. [۱۹۶] الأحکام آمدی ۲/۳۲. [۱۹۷] إرشاد الفحول ۴۹. [۱۹۸] مجموع الفتاوی ۱۸/۴۱ ـ ۴۸. [۱۹۹] شرح الکواکب المنیر ۲/۲۴۸ ـ ۲۴۹. [۲۰۰] اصول مذهب الامام احمد ۲۶۹ ـ ۲۸۶. [۲۰۱] أخبار الأحاد فی الحدیث النبوی ۵۵.